Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του

Από τους ποιητές που για ουσιαστικούς, μεθοδολογικούς και χρηστικούς λόγους κατατάσσομε στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι ένας από τους ελάχιστους που δημοσιεύουν σε πρώιμη ηλικία ποιητική τους παραγωγή και ο μόνος που την εντάσσει στο έργο του χωρίς μεταγενέστερες προσθαφαιρέσεις ή διορθώσεις. Στα είκοσί του χρόνια, το 1945, δημοσιεύει και την πρώτη του συλλογή από 20 ποιήματα, γραμμένα από τα δεκαέξι έως τα δεκαεννιά του χρόνια. Επτά από αυτά τα ποιήματα έχουν στον τίτλο τους χρονικές σημάνσεις:

"Χειμώνας 1942", "Απροσδιόριστη χρονολογία", "Θα 'ρθει μια μέρα", "13.12.43", "Μια ημερομηνία πριν από χρόνια", "Τώρα", "Χάρης, 1944".





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μελέτες του για τον Μανόλη Αναγνωστάκη δημοσιευμένες κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, μεταξύ 1982 και 2001, συγκεντρώνει στον ανά χείρας τόμο ο Αλέξανδρος Αργυρίου, προσφέροντας στον αναγνώστη μια συνολική εικόνα της πορείας του ποιητή από τα πρώτα, νεανικά του φανερώματα στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου μέχρι την ώριμη φάση του στη διάρκεια της δικτατορίας, αλλά και της Μεταπολίτευσης. Η ποιητική γενιά στην οποία ανήκει ο Αναγνωστάκης ταυτίστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος της με τις αγωνίες του μεταπολεμικού ανθρώπου, που καθημαγμένος από την εμπειρία της ναζιστικής εμπειρίας και τα εξοντωτικά αποτελέσματα της ένοπλης σύγκρουσης σε παγκόσμιο επίπεδο χρειάστηκε ένα σεβαστό χρονικό διάστημα προκειμένου να αναλάβει από την ηθική του ήττα -από την απώλεια των αξιών που σήμαναν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και οι εκατόμβες των νεκρών.

Η Αριστερά έπαιξε, επίσης, το ρόλο της στη διαμόρφωση της συνείδησης των πρώτων μεταπολεμικών ποιητών στην Ελλάδα: ηττημένη, με τη σειρά της, κατά κράτος στον Εμφύλιο, έθρεψε σε πολλές περιπτώσεις την πικρία τους και ενίσχυσε το αίσθημα απομόνωσής τους τόσο από τον ευρύτερο πολιτικό ή κοινωνικό περίγυρο όσο και από το εσωκομματικό περιβάλλον. Ο Αναγνωστάκης βρέθηκε συχνά στο κέντρο αυτής της εξουθενωτικής δίνης και το όνομά του εξισώθηκε στην αντίληψη των νεότερων με το όνομα ενός αμιγώς πολιτικού ποιητή, που έθεσε το στίχο του στην υπηρεσία ενός υψηλού και υπερατομικού καθήκοντος, βάζοντας στην άκρη οιαδήποτε άλλη αναφορά.



Σε απόσταση από τη στρατευμένη τέχνη



Κόντρα ακριβώς σε αυτή την ιδέα για το τι έκανε και τι επιδίωξε να πετύχει με το έργο του ο ποιητής πηγαίνουν οι έξι μελέτες που συγκεντρώνει ο Αργυρίου για τον Αναγνωστάκη στο βιβλίο του. Χωρίς να αρνείται τη σημασία και το βάρος της πολιτικής ένταξης για ορισμένους από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ο Αργυρίου σπεύδει από την πρώτη στιγμή να διευκρινίσει (για να το αποδείξει με ισχυρά επιχειρήματα εν συνεχεία) ότι ο Αναγνωστάκης εγγράφεται, αν μη τι άλλο, μόνο στην περίμετρο ενός τέτοιου κύκλου. Πώς, όμως, και κάτω από ποιες συγκεκριμένες συνθήκες σχηματίζεται μια ανάλογη κατάσταση όταν ο Αναγνωστάκης ξεκινάει τη διαδρομή του με εμφανείς παραπομπές στα μικρά ή στα μεγάλα καθημερινά δράματα της Αντίστασης και του Εμφυλίου και την ολοκληρώνει με μια δηλητηριώδη πολιτική σάτιρα στην περίοδο του καθεστώτος των συνταγματαρχών;

Ο,τι τοποθετεί τον Αναγνωστάκη έξω από ένα αδρό και άμεσα αναγνωρίσιμο πολιτικό κλίμα, σημειώνει με έμφαση ο Αργυρίου, είναι η ευθύς εξαρχής απόστασή του από τους ρητούς τρόπους και τις δεδηλωμένες προθέσεις της στρατευμένης τέχνης. Η δική του ανθρωπογεωγραφία μοιάζει από την πρώτη στιγμή, συνεχίζει ο κριτικός, βυθισμένη στον υπαινιγμό, στην αμφισημία και στα διπλά ή τριπλά (και πάντως κρυφά) νοήματα. Κι αν στις νεανικές συλλογές του βοηθούν σ' αυτό οι έντονες επιρροές από το συμβολισμό και το νεοσυμβολισμό, στα επόμενα βιβλία του τη σκυτάλη προς την ίδια κατεύθυνση παίρνει ο κρυπτικός και μονίμως αμφίρροπος και αμφίθυμος λόγος του Σεφέρη. Ετσι, η ποίηση του Αναγνωστάκη γίνεται βαθμιαία, και εν απολύτω επιγνώσει του, ένας τόπος όχι αποκάλυψης και καταγγελίας, αλλά απόκρυψης, μεταμόρφωσης και σιωπηρού σχολιασμού των πραγμάτων. Το συλλογικό, βεβαίως, ουδόλως απουσιάζει από μια τέτοια προοπτική. Οπως πολύ χαρακτηριστικά γράφει ο Αργυρίου, η ποίηση του Αναγνωστάκη είναι μια ποίηση στην οποία «η μνήμη δεν λειτουργεί ως απόδραση από ένα ζοφερό παρόν, αλλά αποδίδοντας καταστάσεις όπου το υποκείμενο δρα μέσα σε ένα συλλογικό σώμα, κοιταγμένο στους παραλογισμούς του».



Στο βάθος της σήραγγας



Αν, ωστόσο, αυτό είναι το γενικό πλαίσιο εντός του οποίου κινείται ο Αναγνωστάκης, αν ο συλλογικός περίγυρος εμφανίζεται στα ποιήματά του ως ένα «περιβάλλον που συντηρείται στο βάθος της σήραγγας», στο προσκήνιό τους καλούνται να παίξουν διαφορετικά, πολύ πιο αφαιρετικά και έμμεσα στοιχεία, όπως η καθημερινή απουσία, η λεηλασία της εσωτερικής ισορροπίας και ασφάλειας, η νοσταλγία για μιαν εικόνα ζωής η οποία δεν θα γίνει ποτέ πραγματικότητα, ο φόβος της αγάπης, ο θρήνος για την πρόωρα χαμένη νιότη, η ανείπωτη μοίρα του θανάτου και η υπαρξιακή ναυτία. Ολα αυτά τα τόσο δύστροπα και βαριά αισθήματα, που είναι αδύνατο να χωρέσουν σε οιοδήποτε ξύλινο σχήμα, μετακινούν τον Αναγνωστάκη από την «αντιστασιακή ποίηση» στην «ποίηση της ήττας»: στη δραματική, με άλλα λόγια, συνειδητοποίηση των τραυμάτων του μεταπολεμικού κόσμου, αλλά και στην παραδοχή της ουσιαστικής αδυναμίας της επαναστατικής ρητορικής να δημιουργήσει ένα όντως νέο και απελευθερωτικό πνεύμα. Από αυτή την άποψη, πολλά μπορούμε να καταλάβουμε για τις θέσεις του Αναγνωστάκη και από την «Κριτική», το περιοδικό το οποίο εξέδωσε ο ίδιος το 1959, εγκαινιάζοντας μια καθαρώς αιρετική αντίληψη της Αριστεράς για τη φύση, την αποστολή και τη λειτουργία της λογοτεχνίας (βλ. σχετικά την προτελευταία μελέτη του Αργυρίου).

Με την αναπτυγμένη του ευαισθησία και την ως εξ ορισμού αδογμάτιστη στάση του, ο Αργυρίου μάς παραδίδει έναν Αναγνωστάκη όχι μόνον απαλλαγμένο από τα βαρίδια της πολιτικής υπερερμηνείας, αλλά και ανοιχτό σε μια σύγχρονη, εντελώς σημερινή ανάγνωση, που παραμερίζει ευνόητα την πολιτική και την Ιστορία, για να αντλήσει τις συγκινήσεις της από το άγχος και τις εσωτερικές περιπέτειες της ατομικής ύπαρξης. Κι όταν η κριτική κατορθώνει να συγχρονίσει την ακρίβεια και τη διεισδυτικότητα της ματιάς της με τα αιτήματα και τις ανάγκες της εποχής της, χωρίς εκ παραλλήλου να κάνει παραχωρήσεις σε κανέναν, βρίσκεται σίγουρα σε μιαν από τις καλύτερες ώρες της.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/04/2004