Νεοελληνικός ηθικός και πολιτικός στοχασμός

Στην εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού πραγματοποιείται η εδραίωση του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα. Τα κείμενα αυτής της περιόδου διαπνέονται από ηθικές και πολιτικές ιδέες, οι οποίες έφεραν το ελληνικό έθνος κοντά σε καίρια ζητήματα. Οι ιδεολογικές ιδιαιτερότητες της πορείας του ελληνισμού προς την ηθική και πολιτική του αυτογνωσία αναδύονται στα κεφάλαια του βιβλίου αυτού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στον πρόλογο για την ελληνική έκδοση του βιβλίου του H αναβίωση του ελληνικού στοχασμού 1620-1830 (Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 1977, σ. ζ') ο G. Ρ. Henderson αναγνώριζε ότι «διάφοροι Ελληνες μελετητές έχουν ήδη ασχοληθεί με την περίοδο αυτή», επισήμαινε ωστόσο ότι η συγκεκριμένη περίοδος της νεοελληνικής σκέψης είναι «λίγο ερευνημένη ως τώρα». Ηδη εδώ και μισόν αιώνα ο E. Π. Παπανούτσος είχε θεωρήσει μεγάλο κακό το ότι απουσίαζε από τη μόρφωσή μας ο Νέος Ελληνισμός και είχε χαρακτηρίσει πλάνη τον μύθο ότι στα χρόνια της δουλείας τίποτε αξιόλογο δεν είχε παραχθεί στην Επιστήμη και τη Φιλοσοφία (Νεοελληνική Φιλοσοφία, Βασική Βιβλιοθήκη 35, Αθήνα χ. χ. 7-8). Πράγματι, αν το ιδεολόγημα για το πνευματικό σκοτάδι της δουλείας έχει κάποια βάση, αυτό ισχύει μόνο για τα πρώτα εκατόν πενήντα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, τουλάχιστον για τη φιλοσοφία. Μετά το 1600, και συγκεκριμένα από το 1624 όπου διδάσκει στην πατριαρχική Ακαδημία ο νεοαριστοτελιστής Θεόφιλος Κορυδαλέας, γίνεται λόγος για νεοελληνική φιλοσοφία, στην οποία μέχρι τη δημιουργία του ελληνικού κράτους έχουν διακριθεί (E. Π. Παπανούτσος) τρεις φάσεις: ο θρησκευτικός ουμανισμός, ο αιώνας των Φαναριωτών και ο λεγόμενος Ελληνικός Διαφωτισμός που χαρακτηρίζεται από αφομοίωση του νέου ευρωπαϊκού πνεύματος, ορθολογισμό και φωτισμό του Γένους με την παιδεία.



Ρηξικέλευθες μονογραφίες



Αυτό το ιδεολόγημα έχει γενικότερα καταρριφθεί από παλαιότερους κορυφαίους μελετητές (K. Θ. Δημαρά, A. Αγγέλου, Λ. Βρανούση κ.ά.), και ιδιαίτερα για τη φιλοσοφία την τελευταία εικοσιπενταετία με πολλές ερευνητικές και συστηματικές μελέτες, ιστορίες της νεοελληνικής φιλοσοφίας, μονογραφίες για επί μέρους φιλοσόφους, άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια. Ενδεικτικά της πρόσφατης συγκομιδής για την αποκατάσταση αυτής της περιόδου είναι τα ονόματα του ακαδημαϊκού Ευάγγελου Μουτσόπουλου, των πανεπιστημιακών και ερευνητών Γεωργίας Αποστολοπούλου, Αθανασίας Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, N. I. Πανταζόπουλου, Παναγιώτη Νούτσου, Νίκου Ψημμένου και αρκετών άλλων που πλούτισαν εντυπωσιακά την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Σχετικά με τον ηθικοπολιτικό στοχασμό ρηξικέλευθες αποδείχθηκαν οι μονογραφίες και ανακοινώσεις εδώ και στο εξωτερικό του Πασχάλη Κιτρομηλίδη και της Ρωξάνης Αργυροπούλου.

Αρκετά χρόνια και πριν από τη διδακτορική διατριβή της που είχε ως θέμα Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα (Αθήνα, 1983) η Ρωξάνη Αργυροπούλου, πτυχιούχος Φιλοσοφίας της Σορβόννης, διευθύντρια Ερευνών στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, είχε εστιάσει το ενδιαφέρον της στη νεοελληνική φιλοσοφία με σχετικά άρθρα και ανακοινώσεις. Είχε τονίσει την ανάγκη κριτικών εκδόσεων του ανεκμετάλλευτου χειρόγραφου υλικού της περιόδου αυτής και στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού μας έδωσε τις κριτικές σχολιασμένες εκδόσεις Νεοκλής Καζάζης. H Γαλλική Επανάσταση το 1993 και τα Στοιχεία ηθικής του Βενιαμίν Λεσβίου το 1995. Μας χάρισε ακόμη το μακρόπνοο έργο H φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα από το 1828 ως το 1922, τ. A'-B' Ευρωπαϊκές επιδράσεις και προσπάθειες για μια εθνική φιλοσοφία 1828-1875 (Γνώση, 1995-8), βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών το 1999, καθώς και τη μονογραφία Les intellectuelles grecs a la recherche de Byzance, 1800-1912 (2001).

Στον παρόντα τόμο η κυρία Αργυροπούλου έχει συγκεντρώσει μερικά από τα μελετήματα, άρθρα και ανακοινώσεις της, τα παλαιότερα εμπλουτισμένα με νεότερη βιβλιογραφία, τα οποία, καίτοι ευκαιριακά, «διέπονται πάντοτε από τις ίδιες ερευνητικές αρχές και από έναν ενιαίο προβληματισμό». Στον τόμο δεν περιλαμβάνονται πέντε μελέτες της για το θέμα της ελευθερίας σε εκπροσώπους του νεοελληνικού στοχασμού που έχουν δημοσιευθεί στο δίτομο συλλογικό έργο H έννοια της ελευθερίας στον νεοελληνικό στοχασμό (1996-1997). Οπως παρατηρεί η συγγραφέας στον πρόλογο, «στις μελέτες αυτές διερευνάται η συγκρότηση του νεοελληνικού ηθικού και πολιτικού στοχασμού, από την αφύπνιση της ελληνικής εθνικής συνείδησης και τη δημιουργία καινούργιας αντίληψης περί ηθικής». Με τα μελετήματα αυτά «καλύπτονται δύο ιδιαίτερα κρίσιμοι περίοδοι της νεοελληνικής φιλοσοφίας, ο Διαφωτισμός και ο Ρομαντισμός, κατά τις οποίες ανοίγονται στους Ελληνες διανοουμένους νέοι πολιτισμικοί ορίζοντες». Είναι η εποχή κατά την οποία οι Ελληνες προσλαμβάνουν τα νέα ηθικοπολιτικά και επιστημονικά ρεύματα της Ευρώπης και επιχειρούν να τα παντρέψουν εποικοδομητικά με την πνευματική κληρονομιά. Οι θεωρίες ιδιαίτερα του κοινωνικού συμβολαίου και των φυσικών δικαιωμάτων κερδίζουν τις προοδευτικές συνειδήσεις, αφυπνίζουν το παραδοσιακό ανθρωπιστικό πνεύμα, κυοφορούν νέες ιδέες και προετοιμάζουν ιδεολογικά την ανάσταση του Γένους.



Κοσμική ηθική



Πιο συγκεκριμένα, στα δοκίμια αυτά εύστοχα αποσαφηνίζεται η έννοια της πολιτικής κυρίως ως κοσμικής ηθικής σε σχέση αλλά και αντιδιαστολή με τη θεονομική ηθική της Εκκλησίας (σελ. 9-15), αποτιμάται η επίδραση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης (16-41), ανιχνεύονται στοιχεία αστικής ιδεολογίας στα προλεγόμενα φιλοσοφικών βιβλίων (42-51) και σκιαγραφείται η διαμόρφωση στην ελληνική διανόηση του δημοκρατικού προτύπου στη συνάφεια αρχαίας και νεωτερικής πολιτικής φιλοσοφίας (52-62). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και επικαιρότητα έχουν οι μελέτες για την προβληματική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ελληνικά κείμενα της εποχής, με έμφαση στα «φυσικά δίκαια του ανθρώπου» στον Ρήγα, στην «ομοιότητα», ταυτόσημη με την ισότητα, στην Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγον περί ελευθερίας, στα «φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου» στα Στοιχεία Ηθικής του Βενιαμίν του Λέσβιου, αλλά και στις αρετολογικές ηθικές του Νεοφύτου Βάμβα και του Κωνσταντίνου Κούμα, στα πολιτικά έργα του Αδαμαντίου Κοραή, στην κοινωνική ηθική του Μιχαήλ Χρισταρή, στην εξισωτική θεωρία του I. Π. Κοκκώνη και στη φιλοσοφία της ιστορίας του Νεοκλή Καζάζη ((62-90). Διακριβώνεται η απήχηση του Ρουσσώ στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό (91-114), η επίδραση του αριστοτελικού ηθικοπολιτικού στοχασμού και της Ιδεολογίας στον Κοραή (116-142), και γίνονται ενδιαφέρουσες συγκριτικές θεωρήσεις (143-170). Συζητούνται αξιοπρόσεκτες πτυχές των έργων του K. Κούμα, Θ. Καΐρη, Γ. Κοζάκη-Τυπάλδου, Γ. Σερούιου και Μάρκου Ρενιέρη (171-260), και ο τόμος κλείνει με απόψεις σημαντικών στοχαστών του 19ου αιώνα που θεμελιώνουν φιλοσοφικά την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού. Ο τόμος συνοδεύεται από εκτενή βιβλιογραφία και ένα πολύ χρήσιμο ευρετήριο.

Πρόκειται για ένα έργο υψηλής λογιοσύνης, έμπνευσης και ευαισθησίας που φωτίζει και αποκαθιστά πολλές και άγνωστες περιοχές του νεοελληνικού ηθικοπολιτικού στοχασμού. H τόσο εμπεριστατωμένη κάλυψη αυτής της περιόδου προϋποθέτει βαθιά γνώση των νεοελληνικών κειμένων αλλά και της αρχαίας και της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. H παρακολούθηση της δημιουργικής πρόσληψης από τη νεοελληνική διανόηση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και η επισήμανση των νέων ιδεών από το πάντρεμά του με την ελληνική παράδοση δείχνουν σπάνια «εποπτική ματιά» και ενδελεχή ερευνητική δραστηριότητα, εφόδια και ικανότητες που η Ρωξάνη Αργυροπούλου έχει αποδείξει ότι κατέχει στο έπακρο. H ιδέα να συγκεντρωθούν σ' έναν εύχρηστο τόμο μελέτες δημοσιευμένες σε ειδικά, κάποτε δυσπρόσιτα, περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων είναι πολύ χρήσιμη. Αν κάτι λείπει από τη συλλογή αυτή, είναι ίσως μια εισαγωγική σύνοψη της θεματικής των μελετών, πράγμα που αναπληρώνεται όμως ικανοποιητικά από το γενικό ευρετήριο. Ο τόμος αποτελεί σημαντική συμβολή στη νεοελληνική φιλοσοφία και πολύτιμο βοήθημα για τους μελετητές.



Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου (καθηγήτρια Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-03-2004