Μελαγχολία και ιδιοφυία ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Το βιβλίο αυτό είναι ένα σύντομο κείμενο των απαρχών μιας
ιατροφιλοσοφικής γραμματείας που ανιχνεύει τις σχέσεις
φυσιολογίας και δημιουργικότητας. Οι ιδιοφυείς προσωπικότητες
εντοπίζονται όλες ανάμεσα στις καταθλιπτικές ιδιοσυγκρασίες,
όταν ο άνθρωπος είναι μακριά από τους Θεούς, οδηγείται σε
υπερβολές, στην ακολασία, σε πρόσκαιρους ενθουσιασμούς. Όλοι οι
δημιουργοί δεν είναι κατά βάθος μελαγχολικοί;





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Γιατί όλοι οι εξαιρετικοί άνθρωποι είναι μελαγχολικοί;..». Με το προκλητικό αυτό ερώτημα ξεκινά το πρώτο βιβλίο της σειράς των εκδόσεων Αγρα, που φέρει τον σημαδιακό πλέον τίτλο «Μέλαινα χολή», το συστατικό δηλαδή του ανθρώπινου σώματος που προκαλεί τόσο τη μελαγχολία όσο και την ιδιοφυΐα. Η σειρά γενικώς θα περιλαμβάνει κείμενα χαμένα στο περιθώριο της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας. Το πρώτο λοιπόν κείμενο που αποσπάστηκε από κάποιον όγκο απάντων και έλαβε τη μορφή αυτόνομης έκδοσης είναι το «30ό, 1 πρόβλημα», το οποίο, αφού ξεχωρίστηκε από τη σειρά των «Προβλημάτων» στα οποία ανήκε, έλαβε και νέο τίτλο σχετικό με το περιεχόμενό του: «Μελαγχολία και ιδιοφυΐα».

Εχουμε λοιπόν ένα κείμενο που κατ' αρχάς αποδίδεται στον Αριστοτέλη. Δεύτερον, μας λέει ότι οι εξαιρετικοί άνθρωποι, και συγκεκριμένα ο Ηρακλής, ο Αίας, ο Βελλερεφόντης, ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτων και ο Σωκράτης, καθώς και οι ποιητές συλλήβδην, ήταν μελαγχολικοί. Και, τρίτον, ότι η ιδιότητά τους αυτή (η μελαγχολία) οφειλόταν σε μια ουσία του σώματός τους, στο κράμα της μέλαινας χολής. Σε κάποιο σημείο ο σχολιαστής του κειμένου γράφει ότι το ύφος του συγγραφέα, είτε αυτός ήταν ο Αριστοτέλης είτε κάποιος μαθητής του, είναι «το ύφος ενός μελαγχολικού...». Τελικά, πώς προσδιορίζεται αυτό το ύφος; Υποπίπτει κανείς στον πειρασμό να αναρωτηθεί μήπως είναι και ο ίδιος μελαγχολικός...

Η εισαγωγή όμως του γάλλου ελληνιστή Jackie Pigeaud επαναφέρει σταδιακά τα πράγματα στις αληθινές τους διαστάσεις. Οπωσδήποτε οι ταλαντούχοι είναι μελαγχολικοί, και αυτό δηλώνεται απερίφραστα και αξιωματικά, χωρίς καν ανάγκη να αποδειχθεί, αλλά τι θα πει «μελαγχολικός»; Εδώ οι λέξεις δεν έχουν τη σημερινή, τρέχουσα έννοιά τους. Κατά τον ίδιο τρόπο, η λέξη «περιττός» σημαίνει «αυτός που ξεπερνά το φυσιολογικό, εξ ου υπέρμετρος, ασυνήθης, άφθονος, υπερβάλλων» και μεταφράζεται «εξαιρετικός». Το αρχικό ερώτημα λοιπόν, «Διά τι πάντες όσοι περιττοί γεγόνασιν άνδρες ή κατά φιλοσοφίαν ή πολιτικήν ή ποίησιν ή τέχνας φαίνονται μελαγχολικοί όντες...», επιδέχεται πολλές ερμηνείες και, όσο προχωράει το κείμενο, περιπλέκεται. Ειδικά η λέξη «μελαγχολία», όπως επισημάνθηκε τον 19ο αιώνα από ένα γάλλο ψυχίατρο, θα έπρεπε να αντικατασταθεί πλέον στις μεταφράσεις με κάποια λιγότερο χρησιμοποιημένη λέξη. Η «μελαγχολία», «πολιτογραφημένη στο κοινό γλωσσικό ιδίωμα για να εκφράζει τη συνηθισμένη κατάσταση θλίψης ορισμένων ατόμων, πρέπει να αφεθεί στους ηθογράφους και στους ποιητές, οι οποίοι δεν είναι υποχρεωμένοι να έχουν στις εκφράσεις τους τόσο αυστηρή ακρίβεια όσο οι γιατροί». Περί ψυχοπαθολογίας πρόκειται λοιπόν;

Το 30ό πρόβλημα αρνείται τις εύκολες κατατάξεις. Ανήκει στην ιατροφιλοσοφική παράδοση, καθώς εξετάζει το ζήτημα της δημιουργικότητας του ατόμου και της ικανότητας για δημιουργία, που απασχόλησε τόσο τους γιατρούς όσο και τους φιλοσόφους. Μάλιστα είναι ένα από τα πρωιμότερα κείμενα που ερευνούν τη φύση της «μελαγχολίας» ή «μανίας» ή «έκστασης», όπου γίνεται για πρώτη φορά διάγνωση μιας τέτοιας συμπεριφοράς σε ανθρώπους σχεδόν συγχρόνους του συγγραφέα, στον Σωκράτη και στον Πλάτωνα. Ο γάλλος ψυχίατρος που αναφέραμε παραπάνω, καθώς ζει πλέον στον 19ο αιώνα, προσθέτει αρκετούς ταλαντούχους στη χορεία των μελαγχολικών: «Ο Μωάμεθ, ο Λούθηρος, ο Τάσσο, ο Κάτων, ο Πασκάλ, ο Τσάτερτον, ο Ρουσσώ, ο Γκιλμπέρτι, ο Αλφιέρι, ο Τσίμερμαν κ.ά. επιβεβαιώνουν τη γνώμη του Αριστοτέλη...». Τι κοινό είχαν όλοι αυτοί, εκτός βέβαια από τη μεγαλοφυΐα τους;

Οι μελαγχολικοί στο 30ό πρόβλημα είναι πρωτεϊκές μορφές, πότε παραληρηματικοί και πότε καταθλιπτικοί. Εμπεριέχουν αντίθετες στάσεις και συμπεριφορές, όπως συνοψίζει ο Pigeaud: «Τις εξωστρεφείς συμπεριφορές, που ωθούν τον άνθρωπο έξω από τον εαυτό του, και τις αντίθετές τους, που τον ωθούν να αποσυρθεί στη μοναξιά του». Έτσι ο μελαγχολικός είναι «πλάσμα βίαιο και αντιφατικό, υποκείμενο σε αδιάκοπη αλλαγή. Αδύνατο να το πιάσει. (...) Επειδή η δύναμη της μαύρης χολής είναι ασταθής, ασταθείς είναι και οι μελαγχολικοί» λέει το 30ό πρόβλημα. Το ερώτημα που τίθεται πλέον ευλόγως είναι πώς η αστάθεια, η μεταβλητότητα, οι μεταπτώσεις των μελαγχολικών μπορούν να εξηγήσουν το μεγαλείο, τη δημιουργικότητα, την ιδιοφυΐα; Είναι η ένταση αυτών των διαθέσεων που κάνει τους μελαγχολικούς δημιουργικούς, κατ' ουσίαν ποιητές; Το κείμενο αναπτύσσει μια συλλογιστική που συζητείται έκτοτε επί 22 αιώνες.

Ο Pigeaud, εκπρόσωπος της νέας γενιάς ελληνιστών που αναδείχθηκε στη Γαλλία από τους χώρους της ψυχανάλυσης, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας και άλλων επιστημονικών κλάδων, επίγονος της σχολής των Vidal-Naquet και Vernant, κινείται άνετα στη διαχρονία της σκέψης σε μια «πολιτισμική αναπόληση» και «οργάνωση της πολιτισμικής μας φαντασίας». Ανακατασκευάζοντας την ιστορία του φαινομένου της μανίας, παραθέτει τίτλους και αποσπάσματα από ιατρικά συγγράμματα της αρχαιότητας και κείμενα της ιατροφιλοσοφικής παράδοσης. Ένα από αυτά, οι «Επιστολές» του Ψευδο-Ιπποκράτη, ένα επιστολογραφικό μυθιστόρημα όπου βρίσκουμε μία ακόμη μαρτυρία για την έννοια της μελαγχολίας, θα εμφανισθεί σύντομα στη σειρά «Μέλαινα χολή» με τίτλο «Για το γέλιο και την τρέλα». Το έργο αυτό τυπώθηκε τελευταία φορά στο ιπποκρατικό corpus το 1861, αλλά μετά ο φιλολογικός κόσμος αποφάσισε ότι είναι ψευδεπίγραφο, το απομόνωσε και το ταύτισε με κάποιον άλλον Ιπποκράτη, με αποτέλεσμα να περιπέσει στην αφάνεια. Η επικείμενη έκδοση έχει βασιστεί σε εκείνην του 1861 αλλά διαθέτει σύγχρονη εισαγωγή και σχολιασμό από έναν ακόμη γάλλο ελληνιστή, τον Yves Hersant.

Η γοητεία αυτών των κειμένων έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι, ενώ βρέθηκαν στις μεθορίους της κυρίαρχης γραμματείας, αποτελούν αναπόσπαστους κρίκους στην ιστορία των γνώσεων, των ιδεών και των προκαταλήψεων, που αποτελούν σήμερα τις πιο αυτονόητες παραδοχές του πολιτισμού μας. Ορισμένα έργα ανήλθαν στην επιφάνεια κάποια εποχή, εκλαϊκεύτηκαν σε σύγχρονες εκδόσεις, έγιναν της μόδας και μετά αποσύρθηκαν πάλι στη λήθη. Η «Δημοπρασία φιλοσόφων», λόγου χάρη, ένας από τους πιο καυστικούς διαλόγους του Λουκιανού που θα εκδοθεί τώρα στην ίδια σειρά, είχε μεγάλη απήχηση την περίοδο μετά τον Μάη του '68 στη Γαλλία, όταν εκδιδόταν από διάφορους αναρχοαριστερούς οίκους της δεκαετίας του '70.

Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μια διάθεση εξόρυξης αυτών των ανεκμετάλλευτων κοιτασμάτων. Οι Εκδόσεις του 21ου εξέδωσαν πέρυσι τα σύντομα κείμενα «Περί ενυπνίων και Περί της καθ' ύπνον μαντικής» του Αριστοτέλη και το «Ελένης εγκώμιον» του Γοργία. Οι εκδόσεις Εξάντας άλλωστε ανιχνεύουν συστηματικά το πεδίο της αρχαίας και μεσαιωνικής γραμματείας τα τελευταία χρόνια, στη σειρά «Αρχαίοι Συγγραφείς», όπου κάθε τόμος συγκροτείται γύρω από ένα θεματικό άξονα με μαρτυρίες, επιγράμματα, επιστολές και άλλα κείμενα συνήθως άγνωστα. Στη σειρά έχουν εκδοθεί ως τώρα οι τόμοι «Αρχαίος ελληνικός αθλητισμός», «Ο Ασκληπιός και οι απαρχές της ιατρικής», «Η μαγεία στον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο», «Περί θαυμάτων και δαιμόνων», «Περί μαντείας». Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι όλες αυτές οι εκδόσεις είναι δίγλωσσες, ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να απολαμβάνει τη ζωηρότητα του πρωτοτύπου.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-04-1999