Αλεξάνδρου Ανάβασις βιβλία Ι, ΙΙ Τόμος 1

H επικαιρότητα που απόκτησε στις μέρες μας ο Αλέξανδρος, λόγω και των εξαγγελθεισών κινηματογραφικών υπερπαραγωγών για αναπαράσταση της ζωής του μέγιστου των Ελλήνων και της πορείας του από το Δίον και την Πέλλα ως τα βάθη της Ασίας, δημιούργησε την ευθύνη στην Ελλάδα να γνωρίσει ο κάθε ενδιαφερόμενος το Μακεδόνα στρατηλάτη από τις αρχαιοελληνικές πηγές και όχι από τα φημολογούμενα που, πολλές φορές, είναι παραχαράξεις και παρερμηνείες.

Ο 1ος τόμος καλύπτει τα τρία από τα εφτά βιβλία του Αρριανού, ενώ το έργο θα ολοκληρωθεί με δύο ακόμη τόμους από τον ίδιο συγγραφέα που έχει εντρυφήσει επί πολύ στην ιστορία της Μακεδονίας, από τη μη ιστορημένη εποχή ακόμη, με ανεπανάληπτο πρωταγωνιστή τον Μεγαλέξανδρο.

Από τις Εκδόσεις

Ο Αρριανός, βέβαια, γνώρισε τον Μ. Αλέξανδρο από δεύτερο χέρι, αλλά η κάλυψη της εκστρατείας του στρατηλάτη δείχνει πως φρόντισε να συμβουλευτεί τις καλύτερες και εγκυρότερες πηγές έτσι που το έργο του να ξεφεύγει από τη μυθιστορηματική φιλολογία. Ο Αρριανός ήταν από τη Νικομήδεια, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, και έκανε λαμπρή πολιτική καριέρα επί αυτοκράτορα Αδριανού. Προτού αποσυρθεί στην ιδιωτική του ζωή για να ζήσει στην Αθήνα, είχε ήδη γράψει βιβλία. Στα νιάτα του υπήρξε μαθητής του Επίκτητου. Πάντως, το μεγαλύτερο μέρος των έργων του προέρχεται από την εποχή της αθηναϊκής του ζωής. Η «Αλεξάνδρου Ανάβασις» αποτελείται από εφτά βιβλία, όπου καταγράφεται η θυελλώδης πορεία του μεγάλου στρατηλάτη προς την κατάλυση της αυτοκρατορίας των Περσών. Το έργο αυτό, που συμπληρώνεται από ένα όγδοο βιβλίο, την «Ινδική συγγραφή», θεωρείται η νηφαλιότερη και πιο αντικειμενική αντιμετώπιση του φαινομένου του Μ. Αλέξανδρου. Ο φιλόλογος Γ. Ράπτης, σε τούτο τον πρώτο τόμο, που καλύπτει τα βιβλία Ι και ΙΙ, όχι μόνο μεταφράζει και σχολιάζει το κείμενο του Αρριανού, αλλά φροντίζει να καλύπτει το θέμα του και με πλήθος πληροφοριών από άλλους αρχαίους και σύγχρονους μελετητές της ζωής και της δράσης του Μ. Αλεξάνδρου. Σ' αυτόν τον πρώτο τόμο βρίσκουμε αναφορές στο τι προηγήθηκε της μεγάλης εκστρατείας, της κατάκτησης της Τύρου και της Γάζας, προτού ο Αλέξανδρος στραφεί προς το Γόρδιο για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της μικρασιατικής παραλίας. Η έκδοση θα ολοκληρωθεί σε δύο ακόμα τόμους. Γλαφυρή απόδοση ενός κειμένου που δεν είναι και από τα καλύτερα της ελληνικής γραμματείας.



ΝΙΚΟΣ ΝΤΟΚΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/04/2004






ΚΡΙΤΙΚΗ



Συχνά, βιβλία γίνονται αφορμή για γύρισμα κινηματογραφικών έργων. Πρώτη φορά όμως βιβλίο έρχεται σε απάντηση ταινίας, και μάλιστα προτού αυτή προβληθεί -σαν «προγραμματικός εμβολιασμός», κατά του χολιγουντιανού πυρετού!

Η νέα έκδοση του Αρριανού από τον «Ζήτρο» ξεκινάει στον πρόλογό της με τη διαπίστωση πως στους «χαλεπούς καιρούς που περνά η χώρα μας με την επικείμενη κινηματογραφική απόδοση της ζωής του Μακεδόνα στρατηλάτη, με επιλεκτική αναφορά στην ερωτική του ζωή, κι αυτή διαστρεβλωμένη από τους σύγχρονους σεναριογράφους (όπως έχει διαρρεύσει) το έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ενέχει ιδιαίτερο εθνικό χαρακτήρα»! Λίγες αράδες παρακάτω επαναλαμβάνεται -για όσους δεν κατάλαβαν ποιος ο σκοπός του τόμου!- πως η γνώση της δράσης του Αλεξάνδρου «είναι ο καλύτερος τρόπος άμυνας σε κάθε επιχειρούμενη παραποίηση της Ιστορίας από τους χολιγουντιανούς σκανδαλοθηρικούς κυνηγούς υπερθεαμάτων χάριν της δικαιολόγησης των δικών τους σεξουαλικών ιδιαιτεροτήτων»!!

Προφανές, λοιπόν, πως το βασικό κίνητρο του επιμελητή, που -φιλόλογος αυτός- είχε στηθεί πίσω από πόρτες και κρυφάκουγε το κουτσομπολιό για τις επικείμενες κινηματογραφικές σαπουνόπερες, ήταν η αποκατάσταση του εθνικού συμβόλου, και πρώτο μέλημα, η υπεράπιση του ανδρισμού του!

Και πώς το επιτυγχάνει; Προφανώς με τα γραφόμενά του των σελ. 468-70, όπου ως «απάντηση στις κακοήθειες για τις εντέχνως αναφυόμενες στο κινηματογραφικό προσκήνιο ομοφυλοφιλικές σχέσεις του Αλεξάνδρου», βρίσκει το ότι ο Μακεδόνας στρατηλάτης είχε από τον καιρό της Ισσού ακόμη παντρευτεί τη Βαρσίνη και μαζί της απέκτησε αγόρι! Αρα, για τον Γ. Ράπτη, ο γάμος και η τεκνοποιία συνιστούν τεκμήριο μη ομοφυλοφιλίας! Λίγη περισσότερη σοβαρότητα δεν θα 'βλαφτε!..

Μια έκδοση αρχαίου συγγραφέα έχει εξ ορισμού δύο κατηγορίες αναγνωστών: τους αμύητους και τους μυημένους. Οι μεν επιζητούν μια πρώτη επαφή μέσω μιας μετάφρασης που δεν θα τους αποδιώξει με το συνήθη ξύλινο λόγο, ενώ οι γνώστες γυρεύουν κάτι παραπάνω: έγκυρο σχολιασμό, υπομνήματα που θα ανοίγουν νέους δρόμους για μιαν εις βάθος κατανόηση, συναρτήσεις με άλλα κείμενα, επιστημονική αντιμετώπιση των ιστορικών πληροφοριών κ.λπ.

Δυστυχώς, η νέα τούτη απόπειρα, σκαρωμένη με προχειρότητα, δίχως υποψία φιλολογικής κριτικής, και η φροντιστηριακού επιπέδου, εντελώς άτεχνη, μετάφραση δεν θα ικανοποιήσουν κανέναν.

Δεν θα 'πρεπε να πέσουμε στη σαγήνη της αναφοράς λαθών, παραλείψεων και ανοησιών, μα η κριτική οφείλει να μιλάει με στοιχεία αδιαμφισβήτητα, αλλιώς καραδοκούν οι Θωμάδες! Στους τύπους των ήλων, λοιπόν, για να λείψει και η παραμικρή αμφιβολία.

Ο δασκαλίστικος σχολαστικισμός τής κατά λέξιν απόδοσης του αρχαίου, κειμένου και της ανάλυσης των μετοχών (λες και δίνουμε πανελλήνιες εξετάσεις), η ατολμία απομάκρυνσης από την έκφραση και τη ροή του πρωτοτύπου και η πλήρης αδυναμία στρωσίματος νεοελληνικού λόγου γεννάνε γλωσσικά εκτρώματα, όπως στη σελ. 379: «Οσοι απ' αυτούς που παρατάχτηκαν μαζί σου δεν σκοτώθηκαν στη μάχη αλλά κατέφυγαν κοντά μου, όλους αυτούς τους φροντίζω και είναι μαζί μου όχι άθελά τους αλλά οι ίδιοι με τη θέλησή τους συνεκστρατεύουν μαζί μου». (Δεν ανακαλεί εφιαλτικές εικόνες από εξέταση αμελέτητου συμμαθητή, που τραυλίζει όρθιος στον πίνακα;) Αλλά δεν είναι μόνον η ατεχνία της πένας. Του ξεφεύγουν και λέξεις ολόκληρες. Στη σελ. 375 γράφει για τον Δαρείο: «...και επιθυμεί να συνάψει φιλία με τον Αλέξανδρο και είναι φίλος με τον Αλέξανδρο», τη στιγμή που ο αρχαίος ιστορικός γράφει: «Και φιλίαν εθέλειν ποιήσασθαι προς Αλέξανδρον και ξύμμαχος είναι Αλεξάνδρω»! Η συμμαχία έπεσε, προφανώς, θύμα της μεταφραστικής μαρμάγκας... Αλλού πάλι βαριά λάθη: στη σελ. 167, ο Αλέξανδρος στέλνει τα πλοία του κατά του εχθρού «διατάζοντάς τα να εφορμήσουν με ανεστραμμένες τις πρώρες»!!! Είναι όμως ποτέ δυνατόν ένα πλοίο να επιτεθεί με... «ανεστραμμένη πλώρη»; Δηλαδή με την πρύμνη; Μοιάζει σαν να τσουγκρίζεις πάτο του ενός αβγού με μύτη του αλλουνού; Τι λέει ο Αρριανός: «Εμβαλείν αντιπρώρους»! Δηλαδή: να επιτεθούν κατάπλωρα, μύτη με μύτη!

Οταν, τέλος, μια μετάφραση δεν καταφέρνει να διασώσει ούτε τις κορυφαίες στιγμές ενός κειμένου, όπως το πασίγνωστο επεισόδιο με τη μητέρα του Δαρείου, που 'χε προσκυνήσει τον Ηφαιστίωνα, τότε ποια η αξία της; Κι όμως, ο Γ. Ράπτης (σελ. 367) το καταστρέφει κι αυτό ανεπανόρθωτα: «ντροπιασμένη από το λάθος της γύρισε πίσω, ενώ ο Αλέξανδρος είπε ότι δεν έκανε λάθος, γιατί εκείνος ήταν ο Αλέξανδρος»! Εμφανίζει έτσι αφ' ενός τη βασιλομήτορα να «γυρίζει πίσω» (τίποτε τέτοιο δεν λέει το πρωτότυπο, αλλά μόνο: «υποχωρείν», που 'ναι και το λογικό), κι αφ' ετέρου, καταστρέφει την όλη σκηνή, βάζοντας τον Αλέξανδρο να της λέει ψέματα πως εκείνος (δηλαδή ο Ηφαιστίων) ήταν ο Αλέξανδρος! Το περίφημο εκείνο «και» της Ιστορίας παραλείφθηκε! Οπως ένα μυγόφτυσμα στο ωραίο διήγημα του Π. Καλιότσου, που μοιάζοντας με τελεία σ' ένα κείμενο συνθήκης γίνεται αφορμή για έναν ολόκληρο πόλεμο, έτσι και δω, αυτό το ουσιωδέστατο «και» κάνει τη διαφορά στην έκφραση του Μακεδόνα, που δεν είπε: «Εκείνος είναι ο Αλέξανδρος» (παίζοντας κρυφτούλι με τον Ηφαιστίωνα ενώπιον της ξένης βασιλομήτορος), αλλά την καθησύχασε αυθεντικότατα και μεγαλόψυχα πως: «και εκείνος είναι Αλέξανδρος»!..

Πάντα βέβαια επικαλούνται το ελαφρυντικό του «δαίμονα του τυπογραφείου», αλλά δεν θα γίνει έτσι εύκολα δεκτό! Στο δαίμονα αυτόν, που έδρασε και εδώ ασύδοτος απουσία διορθωτού, θα χρεώσουμε τα τραγελαφικά λάθη στην κατά τ' άλλα ελλιπέστατη ξενόγλωσση βιβλιογραφία, καθώς και το γραφόμενο για τους Τερμησσείς ότι «είναι ...Περσίδες βάρβαροι» (αντί: Πισίδες!), όχι όμως και τ' αμέτρητα σφάλματα σε εθνικά και τοπωνύμια, αβασάνιστα μεταφερμένα, χωρίς να 'χει ανοιχτεί ένα λεξικό κύριων ονομάτων για να ελεγχθεί η σωστή εκφρορά τους! Ετσι οι κάτοικοι της Σίδης γίνονται Σιδαίοι (αντί Σιδήτες), και οι κάτοικοι της Μαλλού στη Μικρασία βαφτίζονται ...Μαλλοί (σελ. 448), συγχεόμενοι μοιραία με τους Μαλλούς της Ινδίας, όπου τραυματίστηκε, χρόνια αργότερα, ο Αλέξανδρος! Και υπάρχουν δεκάδες ακόμη, που χασμουτητά μονάχα θα προκαλούσε η παράθεσή τους.

Στα σχόλια, το τοπίο μένει απαράλλαχτο. Αρχή αρχή, ο επιμελητής νιώθει την ανάγκη να μας διευκρινίσει στη σελ. 220 πως οι πηγές του Αρριανού, Πτολεμαίος και Αριστόβουλος, «αμφότεροι ήταν σπουδαίοι στρατηγοί του Μεγαλέξανδρου». Και για να βεβαιωθεί πως το κατανοήσαμε, το επαναλαμβάνει και στη σελ. 221! Μόνο που ο Αριστόβουλος ούτε ήταν βέβαια «στρατηγός», παρά μηχανικός προφανώς, ούτε «σπουδαίος», αφού σ' ολόκληρη την εκστρατεία τίποτε αξιομνημόνευτο δεν του ανατέθηκε, πέρα από την αποκατάσταση ενός συλημένου ταφικού μνημείου!

Λίγο παρακάτω, πάλι, στην απαρίθμηση των κυριότερων ιστορικών πηγών περί Αλεξάνδρου (σελ. 223), ανάμεσα στους γνωστούς (Πλούταρχο, Καλλισθένη, Ονησίκριτο) φιγουράρει κι ένας ...Μαρίνας, όνομα παντελώς άγνωστο στην αρχαία Γραμματεία.

Στη σελ. 235, με πλήρη άγνοια των στοιχειωδέστερων της Εθνολογίας, οι Κέλτες εμφανίζονται ως πρόγονοι των Γαλατών και των Γερμανών, ενώ, δυστυχώς για το συντάκτη των σχολίων, οι Γερμανοί δεν έχουν σχέση βέβαια με Κέλτες!

Στη σελ. 281, σε μιαν έξαρση εθνική, λέγεται ότι τους ανδριάντες των πεσόντων του Γρανικού, που έστησε ο Αλέξανδρος στο Δίον, τους άρπαξε ο «λεγεωνάριος Μέτελλος για να τους λιώσει και να εμπορευθεί το χαλκό τους»! Μόνο που ο μεν Μέτελλος ήταν στρατηγός (και όχι λεγεωνάριος!) και τους ανδριάντες δεν τους έλιωσε, παρά τους μετέφερε και τους έστησε μετά τιμών σε ειδική στοά που έχτισε με τ' όνομά του στη Ρώμη. Φαίνεται μάλιστα πως πέραν των στρατηγικών ικανοτήτων του ήταν άνθρωπος με ιδιαίτερη καλλιτεχνική ευαισθησία. Αν τώρα αυτό δεν βολεύει τον απολογητή «υπέρ πίστεως και πατρίδος» Γ. Ράπτη, που θέλει πάντα Ρωμαίο, «βάρβαρο άρπαγα των μακεδονικών θησαυρών», αυτό είναι άλλο θέμα!

Συνέχιση του καταλόγου ακρισιών νομίζω πως παρέλκει! Με γαργαλάει ωστόσο να σταθώ και σε μιαν από τις απείρου κάλλους «συγχρονικές» παρατηρήσεις που εγκατασπείρονται στα υπομνήματα: στα περί της σθεναρής αντίστασης των κατοίκων της Γάζας, συνεπαρμένος ο σχολιαστής από τα καθ' ημάς, τάσσεται παραδόξως υπέρ των ηττημένων τώρα, και μας πληροφορεί πως «και σήμερα τα ίδια παθαίνουν και τα ίδια πράττουν, αδύναμοι μα αδούλωτοι, όχι έχοντας απέναντι τη μακεδονική φάλαγγα και τα βέλη, αλλά βομβαρδιστικά αεροπλάνα, τανκς και πυραύλους»!! Ο αναγνώστης καλείται μόνος του πια να κάνει τον ιστορικό παραλληλισμό των αρχαίων Γαζαίων με τους σημερινούς δύσμοιρους Παλαιστίνιους και του Αλεξάνδρου με τον αιματορούφουλα Σαρόν -τι άλλο;

Πόσο άστοχα και παράταιρα όλα αυτά σε μια σοβαρή έκδοση αρχαίου κειμένου; Και ίσως θα περνούσαν απαρατήρητα από κάποιον ανυποψίαστο, αν ο εκπονητής δεν είχε την τόλμη, προκαλώντας εύλογες ανησυχίες για την ποιότητα του όλου πονήματός του, να προτάξει έμμετρο αυτοβιογραφικό του, που αρχίζει με τους αμίμητους στίχους:

Στην κολυμβήθρα μου 'ριξαν σαπούνι μυρωμένο/ και όνομα μου βάλανε της γης το πεπρωμένο!

Μα αν ο ίδιος, επιτέλους, δεν έχει συναίσθηση των πράξεών του, ο τέως πρόεδρος της Ακαδημίας Σόλων Κυδωνιάτης, ο οποίος σε επιστολή του αναδημοσιευόμενη μπροστά από τον πρόλογο προτείνει στο αθάνατό μας Ιδρυμα να βραβεύσει κιόλας τον Γ. Ράπτη για το έργο του, μήπως έχει το ακαταλόγιστο;



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/08/2004