Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σμυρίγλι λένε στη ναξιώτικη διάλεκτο τη σμύριδα. Και όπως κάθε προϊόν που βγάζει η τραχιά ετούτη γη, έτσι και εκείνο έχει τον δικό του μύθο, που αναπνέει ακόμη ­παρ' όλη την εξάντληση των κοιτασμάτων του ορυκτού­ στα σμυριδοχώρια της Νάξου Δανακό, Σκαδό, Μέση, Κεραμωτή και ιδίως στα δύο μεγαλύτερα ανάμεσά τους, στην Κόρωνο και στ' Απεράθου. Ο τόμος Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα προήλθε από τον πολύχρονο μόχθο δύο Απεραθιτών και επικεντρώνεται στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού, κυρίως τραγουδιών και αυτοσχέδιων ποιημάτων, που γεννήθηκαν από την εξόρυξη της σμύριδας και τη ζωή των σμυριδεργατών στο κεφαλοχώρι αυτό της ορεινής Νάξου. Οι περισσότεροι από τους λαϊκούς τεχνίτες του λόγου που σμίλεψαν τα σμυριδοτράγουδα κατάγονταν από τ' Απεράθου ­ ήταν το μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό από εκείνα που ασχολούνταν με το σμυρίγλι και ως δήμος ήδη από το 1912 έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή του νησιού.

Ιδιαίτερη μέριμνα λαμβάνεται από τους συγγραφείς του τόμου για την καταγραφή των ιστορικών δεδομένων ­αν και το ενδιαφέρον εστιάζεται στον 20ό αιώνα, οι αναφορές εκτείνονται ακόμη και ως τη Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία­ αλλά και των αντίστοιχων κοινωνικών σχέσεων (εργασιακών, πολιτικών και πελατειακών) που αναπτύχθηκαν στις τοπικές κοινωνίες στη βάση της κρατικής εκμετάλλευσης του ορυκτού. Συμπληρωματικά καταγράφονται σημαντικές μαρτυρίες και προσωπικά βιώματα των εργατών της σμύριδας. Έτσι κατανοεί κανείς εντελέστερα ετούτα τα τραγούδια. Πρόκειται για σάτιρες και παρλάτες που αναφέρονται σε ένα εύρος θεμάτων: από τις σκληρές συνθήκες ζωής ως και τη συνδικαλιστική αφύπνιση των εργατών. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν τα στιχουργήματα που φτιάχτηκαν για τον «Εναέριο», την υπέργεια γραμμή των βαγονέτων που κατέβαζε το μετάλλευμα από τα ορυχεία στον κόλπο της Μουτσούνας, όπου φορτωνόταν στα καράβια. Αλλά σίγουρα εκείνα που ξεχωρίζουν με τη λιτότητα του ύφους και την έντονη δραματικότητά τους είναι τα απεραθίτικα μοιρολόγια. Τραγουδισμένα από χαροκαμένες μάνες και συζύγους που έχασαν τους καλούς τους στα συχνά εργατικά δυστυχήματα με τα φουρνέλα ή στη διάρκεια του «ξεντακώματος», του καθαρισμού δηλαδή των υπολειμμάτων του δυναμίτη, τα μοιρολόγια δίνουν μια άλλη, τραγική, διάσταση στην εξόρυξη των σμυριδωρυχείων: «Ηβγαλέ σε το Τουνέλι / και να μας σε στρίψει θέλει./ (...) Το ορυχείο, το σπίτι/ μας ήκλεισε φαμελίτη» λέει ένα από αυτά που σκάρωσε με πόνο ψυχής η Σεβαστή Ιακ. Γιακουμή για τον πατέρα της Ματθαίο, θύμα των στοών στις 17 Μαρτίου 1963.

Εκτός από τις 74 φωτογραφίες που παρατίθενται, η έκδοση συμπληρώνεται από παράρτημα στο οποίο ο υπομονετικός αναγνώστης θα ανακαλύψει πλήθος στοιχείων, κρατικών εγγράφων και έμμετρων πληροφοριών για την εξόρυξη της σμύριδας στη Νάξο.

Δ. ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-11-2001