Μαύρη θάλασσα

Το βιβλίο του Νηλ Άσερσον είναι ένα πρωτότυπο, καλογραμμένο και γοητευτικό ανάγνωσμα για μια μεγάλη εσωτερική θάλασσα, για την ευρωπαϊκή ιστορία από την εποχή του Ηρόδοτου έως την κατάρρευση του κομμουνισμού και τη νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων.
Βιβλίο γεμάτο λεπτομερέστατες περιγραφές και παρατηρήσεις για την ακμή και την παρακμή παράξενων λαών και πολιτισμών, αλλά και συναρπαστικές ιστορίες, είτε πρόκειται για ένα σκοτεινό Έλληνα ρήτορα του 2ου μ.Χ. αιώνα είτε για μια γοητευτική Πολωνέζα κατάσκοπο τα χρόνια του εθνικισμού.
Ο Άσερσον, σαν άλλος Ηρόδοτος, ξαναζωντανεύει το παρελθόν της Μαύρης Θάλασσας και προσδίδει ακόμη και σε καθημερινούς ανθρώπους και τόπους ξεχωριστή λάμψη, μαγεία και μια δόση μυστηρίου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του βρετανού δημοσιογράφου Νηλ Ασερσον για τη Μαύρη Θάλασσα και τη γύρω περιοχή δεν είναι μόνον αυτό που συνηθίζουμε να λέμε ένα συναρπαστικό οδοιπορικό στον χώρο και στον χρόνο. Είναι και από τα πιο ευαίσθητα και διεισδυτικά κείμενα της σύγχρονης ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, ελεγεία και δοξαστικό ταυτοχρόνως για την πανσπερμία των φυλών που πέρασαν και έζησαν γύρω από τον Εύξεινο Πόντο, και πικρός αποχαιρετισμός στο ένδοξο παρελθόν του. Πρόκειται ακόμη για έργο βαθύτατης επιείκειας, μια νοσταλγική ανάκληση του χαμένου χρόνου, μια αναδημιουργία αυτής της υδάτινης, φωτεινής και σκοτεινής Ατλαντίδας και των αντανακλάσεών της σε όλη την Ευρώπη: από τις Βαλτικές Χώρες ως το νοτιοανατολικότερο άκρο της.

Ο Ασερσον όμως δεν γράφει μόνον ως ευαίσθητος περιηγητής και βαθύς γνώστης της ιστορίας και του πολιτισμού της περιοχής αλλά και ως δαιμόνιος ρεπόρτερ που, ενώ μεταφέρει αυτό που γνωρίζει από πρώτο χέρι, ταυτοχρόνως οικειοποιείται και ενσωματώνει με απόλυτη φυσικότητα σκηνές, περιστατικά και ολόκληρες περιόδους από το παρελθόν, τις αφηγήσεις των άλλων, ακόμη και τα στατιστικά στοιχεία. Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου του, το πρώτο που θα μπορούσες να πεις είναι ότι επέτυχε εκείνο που μόνον οι μείζονες συγγραφείς μυθοπλαστικής φαντασίας έχουν καταφέρει: να ενοποιήσει τον χρόνο και να αναδείξει έναν τεράστιο μύθο χωρίς να χρειαστεί να τον επινοήσει. Το μόνο σύγχρονο ομοειδές βιβλίο που θα μπορούσα να σκεφτώ είναι ο Δούναβις του Κλάουντιο Μάγκρις.



H τεχνική του εγκιβωτισμού



Η αφήγηση του Ασερσον στηρίζεται άλλοτε στην τεχνική του εγκιβωτισμού και άλλοτε στην καταιγιστική αλληλουχία των παρεκβάσεων - και όμως ούτε για μια στιγμή δεν κόβεται το νήμα της αφήγησης. Βρισκόμαστε σε ένα διαρκές παρόν όπου ενεργοποιούνται το πάθος, οι διωγμοί, οι φωτοσκιάσεις και τα γεγονότα του παρελθόντος. Μέσα στον απόηχό τους όλα ξαναζωντανεύουν διεκδικώντας τώρα τη θέση τους στο παρόν, ενώ πίσω από τις σκιές της Ιστορίας προβάλλουν εκείνοι που τη δημιούργησαν. Υπάρχουν σκηνές εκπληκτικής αμεσότητας, πρόσωπα του 19ου αιώνα που ο Ασερσον τα σπρώχνει στο προσκήνιο και αυτά, αν και σφραγίζονται από το παρελθόν, μοιάζουν να είναι οι εικόνες ενός αδικαίωτου παρόντος που εξωθείται στις ακτογραμμές της Ιστορίας. Δύσκολα θα ξεχάσει ο αναγνώστης πρόσωπα σαν κι εκείνο του Ανταμ Μιτσκιέβιτς, του εθνικού ποιητή της Πολωνίας, ή της Καρολίνας Σομπάνσκα, που στήνει ολοζώντανα μπροστά του ο Ασερσον, ή ακόμη τις περιγραφές των εμπειριών του συγγραφέα, την προσωπική του καταβύθιση στον χρόνο αλλά και σύγχρονα γεγονότα που συμβαίνουν αλλού και που τα περιγράφει με τη δύναμη της μυθοπλασίας και την πειστικότητα του αυτόπτη μάρτυρα. Αναδημιουργώντας την ιστορία της Μαύρης Θάλασσας μιλάει για το παρελθόν της σαν να είναι τμήμα του δικού του βιωματικού χρόνου, με απαράμιλλη δύναμη οικειοποίησης του ιστορικού υλικού και των γεγονότων αιχμής που οδήγησαν στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης.

Το βιβλίο παρουσιάζει ειδικό ενδιαφέρον για τον έλληνα αναγνώστη, αφού ο συγγραφέας αφηγείται εκτενώς και την ιστορία του ποντιακού ελληνισμού με ανυπόκριτη συμπάθεια, παραθέτοντας πλήθος στοιχείων. Η Μαύρη Θάλασσα είναι η μικρή Μεσόγειος του Ασερσον, που ενσωματώνει στο κείμενό του τεράστια τμήματα της ευρωπαϊκής ιστορίας, τα οποία εξηγούν τις αντιφάσεις του κόσμου μας και το πολιτικό του δράμα στα τέλη του 20ού αιώνα: τη συνύπαρξη και τη σύγκρουση του πολιτισμού και της βαρβαρότητας και την πολυεπίπεδη διαστρωμάτωση των φάσεων του ευρωπαϊκού πολιτισμού όπως και της σχέσης του με την αρχαιότητα, αφού ο εποικισμός της Μαύρης Θάλασσας αρχίζει με τη γέννηση της Ιστορίας και μεταβαίνει σταδιακά από τον μυθολογικό - αλλά και τον ιστορικό - χρόνο της Αργοναυτικής Εκστρατείας στον εποικισμό των ακτών της, στην ακμή και στην παρακμή των πόλεών της, στις αυτοκρατορικές μνήμες που τα ίχνη τους ακόμη διακρίνονται στα κατάλοιπα του «χρυσού» της 19ου αιώνα, στην επέλαση ποικίλων φυλών, στη συνάντηση Ανατολής και Δύσης, σε όσους έμειναν και σε όσους έφυγαν στην Κεντρική Ευρώπη ή στον Βορρά, διωγμένοι ή αυτοεξόριστοι.



Επίνειο του Διαφωτισμού



Στη Μαύρη Θάλασσα ο Ασερσον βλέπει μια αυτοκρατορία πραγματική αλλά και φανταστική, έναν πολιτισμό των οικισμών, της στέπας και του νερού, μια νοσταλγική, φωτεινή και σκοτεινή, πολιτισμένη και βάρβαρη Ξαναντού, ένα επίνειο του Διαφωτισμού και μια επικράτεια συνωμοτών, τσαρλατάνων, ποιητών και καλλιτεχνών, κατασκόπων και στρατιωτών, ξεπεσμένων αριστοκρατών και ευφάνταστων απατεώνων. Στα νερά της αναβοσβήνουν τα όνειρα της Ευρώπης και στα λύματά της καταποντίζονται ζωές, η μοίρα των αυτοεξόριστων, τα πάθη των διωγμένων, οι φαντασιώσεις καλλιτεχνών, εμπόρων, λογίων, αρχιτεκτόνων και ληστών. Είναι ένα βιβλίο καλειδοσκοπικό και ταυτοχρόνως μια σπειροειδής αφήγηση που την κατευθύνει ένας συγγραφέας ο οποίος όχι μόνον κυριαρχεί απόλυτα στο υλικό του αλλά και λειτουργεί ως ευαίσθητος αποδέκτης των παθών που αναδύονται από τα βάθη του καιρού. Τόσοι λαοί και τόσες φυλές - και όμως η Μαύρη Θάλασσα είναι το βιβλίο ενός ενιαίου κόσμου, όπου πάνω από τις διαφορές του υπάρχει το πάθος για τη δημιουργία και την επιβίωση, ένας τόπος υπαρκτός που ωστόσο έχει τη δύναμη άλλοτε να διεγείρει και άλλοτε να συντηρεί τη φαντασία.

Η πυκνότητα της αφήγησης δεν μειώνει διόλου το συναρπαστικόν της ανάγνωσης. Η καταιγιστική παράθεση στοιχείων δεν την απονεκρώνει - αντιθέτως ενισχύει και πολλαπλασιάζει την ένταση της εμπειρίας. Η Μαύρη Θάλασσα είναι ιστορία και μυθοπλασία μαζί, ένας από τους πιο δύσκολους συνδυασμούς, και από την άποψη αυτή θα πρέπει να τη θεωρήσουμε ισότιμη - για να μην πω καλύτερη - με την κλασική πλέον περιήγηση της Ρεβέκας Γουέστ στα Βαλκάνια και το συναρπαστικό οδοιπορικό του Μπρους Τσάτγουιν στην Παταγωνία. Ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το βιβλίο ακόμη και αν δεν είναι εξοικειωμένος με τα κείμενα στα οποία παραπέμπει ο Ασερσον. Η Μαύρη Θάλασσα δεν είναι μελέτη, είναι οδοιπορικό και θαλασσοπορία, περιπέτεια με άλλα λόγια, στην οποία τα σχόλια και οι κρίσεις προκύπτουν αβίαστα από τα γεγονότα. Και είναι βιβλίο που διαβάζεται από την αρχή ως το τέλος. Βιβλίο όπου η θάλασσα είναι ο μέγας πρωταγωνιστής. Πεδίο εγκατάστασης και πεδίο φυγής, μνήμη του νερού και μνήμη υποβρύχια, όπου στα λύματα και στο φυτοπλαγκτόν της Ιστορίας της μπορούμε να προβάλουμε τον δικό μας κόσμο. Αυτόν που ξέρουμε, αυτόν του οποίου την ύπαρξη υποψιαζόμαστε και εκείνον που σχηματίζει την παρασκιά των δύο προηγουμένων. Γι' αυτό και οι αναγνώστες φθάνοντας στην τελευταία σελίδα θα μπορέσουν να πουν ότι ο συγγραφέας τούς χάρισε ένα παρόν για το οποίο είχαν ως τώρα μια πολύ αμυδρή εικόνα. Θα συγκινηθούν, θα αγανακτήσουν και κάποιοι ίσως και να ντραπούν.

Τελειώνοντας, δεν είναι περιττό να τονίσω ότι ο Ασερσον στήνει εδώ το λαμπρότερο και συγκινητικότερο, από όσα τουλάχιστον γνωρίζω, μνημείο για τη μοίρα και την ιστορία του ποντιακού ελληνισμού και το βιβλίο του για μας έχει την ίδια σημασία με τα βιβλία της Μαριάννας Κορομηλά, δεδομένου μάλιστα ότι προέρχεται από έναν Βρετανό, ο οποίος συνδυάζοντας την ψυχρότητα του αντικειμενικού παρατηρητή με τη θέρμη του ικανού αφηγητή - ενός πολίτη του κόσμου - γράφει για τη Μαύρη Θάλασσα απαλλαγμένος από κάθε αυτοκρατορική προκατάληψη που λόγω της καταγωγής και της παράδοσής του θα τη θεωρούσε κανείς αναπόφευκτη. Η Μαύρη Θάλασσα έχει μεταφραστεί πολύ προσεκτικά και σε στρωτά ελληνικά από τον Λεωνίδα Καρατζά.



Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-12-2003