Η ποίηση ως πράγμα

Εστιάζοντας σ' ένα φυσικό μάλλον παρά σ' ένα ανθρωπογενές περιβάλλον, καθώς και στην πρωταρχικότητα της αφής και των λοιπών αισθήσεων έναντι της όρασης, η Βακαλό υιοθετεί μια ποιητική της τυφλότητας, μέσω της οποίας αναδεικνύει την ανάγκη μιας εξ υπαρχής προσπέλασης και γνώσης του κόσμου, καθώς και τη σωματικότητα της γνώσης εν γένει, σηματοδοτώντας την άρση του δυισμού σώματος και λόγου, λέξης και πράγματος, υποκειμένου και αντικειμένου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι γεγονός ότι τα ποιήματα ενός σημαντικού ποιητή συνθέτουν, στο σύνολό τους, έναν τόπο με συγκεχυμένα όρια, με ασαφείς και αμφισβητούμενες γειτονίες και με μιαν επιφάνεια επισφαλή και επίφοβη, που δεν μπορεί κανείς να διασχίσει χωρίς να γνωρίζει τη σύσταση του υπεδάφους της. Ετσι και τα ποιήματα της Ελένης Βακαλό συνθέτουν έναν τόπο· μιαν έκταση απροσδιόριστα, κάποτε υπόκωφα και διαβρωτικά, σαγηνευτική, στην επιφάνεια της οποίας καλλιεργείται επίμονα η ποίηση· μια ποίηση με τους καρπούς της -τα ποιήματα- πολλές φορές, ίσως τις περισσότερες, δυσπρόσιτους, έτσι καθώς κρατούν πεισματικά, πίσω από ένα κέλυφος σκληρό ή απατηλά εύπλαστο, τους ακριβούς χυμούς τους. Σαν προορισμένοι να δοθούν -και να αποκαλυφθούν- σε όποιον προτίθεται να απεμπολήσει ευκολίες και προκαταλήψεις, όντας προαποφασισμένος να ανοίξει έναν ουσιαστικό πνευματικό διάλογο για το «τερατώδες», τη ρίζα και την ουσία της ζωής, όπως αυτά, με διαρκές νηφάλιο πάθος, κατατίθενται ή προτείνονται στην ποίηση της Βακαλό, περιβεβλημένα, ως επί το πλείστον, τον μανδύα του «ανείπωτου», προσδοκώντας την ανταπόκριση.

Τη σύσταση του υπεδάφους της έκτασης που καταλαμβάνει το έργο της Βακαλό μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της μεταπολεμικής μας ποίησης επιχειρεί, με την επιμέλεια ενός φυσιοδίφη, να εξετάσει η Δέσποινα Ασιατίδου. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρεί να εξετάσει το υπέδαφος ενός τμήματος αυτής της έκτασης που, κατά γενική ομολογία, υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμο και παραγωγικό. Του τμήματος που, συντεθειμένο από έξι ποιητικές συλλογές (Το δάσος, 1954, Φυτική αγωγή, 1956, Ημερολόγιο της ηλικίας, 1958, Περιγραφή του σώματος, 1959, Η έννοια των τυφλών, 1962 και Ο τρόπος να κινδυνεύουμε, 1966) και με τον χαρακτηριστικό τίτλο - ονομασία Πριν από τον λυρισμό, προσφέρει στον εκάστοτε μελετητή πολύτιμο υλικό για καίριους συσχετισμούς και για τη συναγωγή ουσιαστικών συμπερασμάτων. Που αποτελεί, θα τολμούσα να πω, το ψηλότερο σημείο, το περίβλεπτο ύψωμα, από το οποίο μπορεί κανείς να έχει θέα προς το πριν και προς το μετά της επίκεντρης ενότητας (Πριν από το λυρισμό), καθώς και προς τις όποιες με τον καιρό σταθεροποιημένες ή εξακολουθητικά μεταβαλλόμενες γραμμές που οριοθετούν αυτήν την ενότητα τόσο με το άλλο έργο της Βακαλό όσο και με την ποίηση κάποιων συγκαιρινών αλλά και προγενέστερων ομοτέχνων της.

Με αυτά τα δεδομένα η μελετήτρια αναζητά στα ποιήματα του Δάσους, με το οποίο εγκαινιάζεται η «προλυρική» περίοδος της ποιήτριας, στοιχεία συνδετικά με την προηγηθείσα ποίησή της -αυτή των τριών πρώτων συλλογών της που δεν συμπεριλήφθηκαν στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων της. Κυρίως, θεωρώντας ότι Το δάσος θα μπορούσε να την οδηγήσει στη διαλεύκανση και στην κατανόηση ζητημάτων που χαρακτηρίζουν ποικιλοτρόπως όλη την ενότητα, ενδιαφέρεται να εντοπίσει το διανοητικά πάσχον ποιητικό υποκείμενο τη στιγμή της μεταστροφής του· τη στιγμή που, παραιτούμενο από τις όποιες υπερρεαλιστικές καταβολές του, βρίσκεται «στον αντίποδα της υπερρεαλιστικής πραγματικότητας» και με τρόπους υπονομευτικούς τής παραδοσιακά συγκροτημένης συγκίνησης, συγκροτεί την ποίησή του «ως εγχείρημα πραγματογνωσίας - ονοματοθεσίας, κατά το οποίο προέχει η ανασύσταση του πράγματος· η απόδοση του άλλου πράγματος, νοούμενο ως το γλωσσικό / ποιητικό του ισοδύναμο». Από Το δάσος και ύστερα είναι που η Βακαλό αρχίζει να θέτει τις βάσεις για τη σύνθεση ενός κόσμου θεμελιωμένου σε μιαν απολύτως προσωπική μυθολογία και σε μιαν εντελώς προσωπική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία, ανεξάρτητα από κάθε ορθολογικό δυϊσμό, άνθρωποι, ζώα, φυτά, αλλά και κάθε γήινη ύλη, συνυπάρχουν επί ίσοις όροις στο βιολογικό και διανοητικό γίγνεσθαι. Ενός κόσμου όπου η ανθρώπινη ύπαρξη οφείλει να επανανοηματοδοτήσει τις σχέσεις της με το περιβάλλον και με τον εαυτό της , «έξω από τις ασφαλείς οριοθετήσεις που προτάσσει ο δυτικός πολιτισμός».

Μετά Το δάσος, προσεγγίζεται η συλλογή Φυτική αγωγή, την οποία ο Γιώργος Θέμελης έχει αποκαλέσει ποιητική «φυτολογία»· όπου «τα "φυτά" είναι μια ένδειξη της ζωτικότητας θεωρημένης ως επικίνδυνης και απειλητικής, ως να περιέχει στην ουσία της τον κίνδυνο που μας απειλεί». Η Δέσποινα Ασιατίδου την εξετάζει με την υπαγορευμένη από την ίδια την ποίηση της Βακαλό πρόθεση να επισημάνει και να αποδείξει τον τρόπο με τον οποίο η τελευταία αναιρεί τον κυρίαρχο στη δυτική ορθολογική παράδοση δυϊσμό φύση-πολιτισμός, δηλώνοντας, εμμέσως πλην σαφώς, ότι στο ποιητικό της σύμπαν η φύση είναι ο κεντρικός κινητήριος μοχλός, το κυρίαρχο σημείο αναφοράς, για την κατάδειξη μιας σχέσης ισοδυναμίας ανάμεσα στη φυσική και την κοινωνική πραγματικότητα. Ενδιαφέρουσα όσο και πρωτότυπη είναι, εξάλλου, η επισήμανση της συγγραφέως ότι, επιτυγχάνοντας η ποιήτρια τη διεύρυνση της προφάνειας των πραγμάτων, συμβάλλει και στην αποκάλυψη της σκοτεινής πλευράς τους, με περαιτέρω συνέπεια την αναίρεση μιας από τις βασικότερες δυϊστικές αντιθέσεις της ορθολογιστικής σκέψης ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι, αλλά και κάθε άλλου δυϊστικού σχήματος (ζωή - θάνατος, σώμα - λόγος, λέξη - πράγμα κ.λπ.). Οπως ενδιαφέρουσα όσο και πρωτότυπη είναι και η συναφής παρατήρησή της ότι, με την αποκάλυψη της σκοτεινής πλευράς των πραγμάτων, δημιουργείται η αναγκαιότητα ενός άλλους τρόπου προσέγγισης και θέασής τους: του τρόπου της «τυφλότητας»· γεγονός που προϋποθέτει σωματική, απτική σχέση του ανθρώπου μαζί τους. Οπότε η ποίηση, ως άλλη όραση, σωματική, καταργεί την απόσταση που χωρίζει τον άνθρωπο από τα πράγματα και αίρει την ένσαρκη υπόστασή του.

Αποκορύφωση αυτής της πορείας προς το «ανείπωτο», που είναι η ποίηση, και προς την κατάργηση παρενθετικών, ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο, ορθολογιστικών σχημάτων, είναι η συλλογή με τον σημαδιακό τίτλο Η έννοια των τυφλών, την οποία η συγγραφέας συνεξετάζει με τρεις ακόμα συλλογές της ενότητας Πριν από τον λυρισμό (Ημερολόγιο της ηλικίας, Περιγραφή του σώματος και Ο τρόπος να κινδυνεύουμε). Τώρα εντοπίζονται, ενορχηστρωμένα με πλήρη διαύγεια, παρά το σκότος, ατόφια στοιχεία ποιητικής και μεθοδεύσεις τρόπων που οφείλει να μετέρχεται ένας άνθρωπος αν επιθυμεί να διατηρήσει ακέραιο το πρόσωπό του, επιστρατεύοντας γι' αυτό όλες τις ικανότητες και τις δυνάμεις που τον προσδιορίζουν ως ζωική ύπαρξη. Η ποιήτρια απορρίπτει παντελώς την όραση ως αίσθηση, την οποία θεωρεί επισφαλέστερη και απατηλότερη από όλες τις αισθήσεις, αφού περιορίζεται στα εξωτερικά σχήματα των πραγμάτων, αδιαφορώντας για την εσωτερική τους φωνή. «Κινείται μέσα στο σκοτεινό μυστήριο της ύπαρξης ψάχνοντας όπως ο τυφλός που προσανατολίζεται κυρίως με την αφή και την ακοή» (Βάσος Βαρίκας). Με συνέπεια να «γνωρίζει τα πράγματα "αλλοιώνοντας τις διαστάσεις τους" με την αφή, αγγίζοντάς τα ένα ένα» (Γ. Θέμελης). Κάπως έτσι, με διαρκείς επισημάνσεις του νέου που εκόμισε η Βακαλό στην ποίησή μας, η Δέσποινα Ασιατίδου, συνδυάζοντας φιλολογική επάρκεια, γνώση των ποιητικών μας πραγμάτων, αγάπη προς την ποιήτρια και αναγνωστική ευαισθησία, καταλήγει σε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα όσο και -ας το επαναλάβω- πρωτότυπα συμπεράσματα σχετικά με την ποίηση μιας σημαντικής ποιήτριας του μεταπολέμου· επισημαίνοντας την ενστικτώδη και συνάμα διανοητική προσπάθειά της να ανασυστήσει εαυτήν και τα πράγματα μέσω της ποιητικής λειτουργίας· κινούμενη στον αντίποδα του υπερρεαλισμού να συγκροτήσει μια ποίηση πρωτίστως «ως εγχείρημα πραγματογνωσίας - ονοματοθεσίας, κατά το οποίο προέχει η απόδοση του άλλου τού πράγματος».



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2007