Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος-14ος αι.)

Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζονται
οι πηγές της ανδηγαυικής ιστορίας της Κέρκυρας και περιγράφεται
ο χώρος. Στο δεύτερο, που αναφέρεται στην πολιτική ιστορία του
νησιού κατά την ανδηγαυική περίοδο, προηγείται εξιστόρηση των
γεγονότων που οδήγησαν στην ανδηγαυική κυριαρχία, ενώ έπεται
αναφορά στις διαδικασίες υπαγωγής του νησιού στη βενετική
κυριαρχία και τη νομιμοποίηση της βενετικής εξουσίας. Στο τρίτο
προσεγγίζονται ζητήματα της εσωτερικής ιστορίας της Κέρκυρας
αναφερόμενα στη διοίκηση και τη γραφειοκρατία, στην οικονομική
ζωή, το Δίκαιο, την Εκκλησία, την κοινωνική οργάνωση και τις
νοοτροπίες.








ΚΡΙΤΙΚΗ





Μια μελέτη για την Κέρκυρα της εποχής των Ανδεγαυών (13ος-14ος αιώνας) και η καθοριστική στιγμή της σύνθεσης του βυζαντινού με το δυτικοευρωπαϊκό στοιχείο.



Το Ιόνιο υπήρξε ο φυσικός χώρος προσέγγισης και αλληλεπίδρασης της Ανατολής με τη Δύση. Χώρος ζωτικός για τον ελληνισμό και χώρος διεκδικήσεων για τους λαούς της Δυτικής Ευρώπης κάθε φορά που οι βλέψεις τους στρέφονταν προς την Ανατολή. Από τον 11ο αιώνα τα Ιόνια νησιά θα υποστούν τις συνέπειες της επεκτατικής πολιτικής και της πολεμικής δραστηριότητας των Δυτικών, με αποτέλεσμα να αποσπαστούν από τον κορμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και να υπαχθούν στην κυριαρχία ποικιλώνυμων δυτικών δυναστών. Ωστόσο σ' αυτή την περίοδο, που αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της ιστορίας του Ιονίου με πολύτροπες εκφάνσεις, ασκήθηκαν στους νησιωτικούς πληθυσμούς σημαντικές και γόνιμες επιρροές και ώς ένα βαθμό καθόρισαν την ιστορική εξέλιξή τους.

Οι πρώτοι αιώνες της ξένης κυριαρχίας στο Ιόνιο δεν έχουν μελετηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Αυτό βέβαια οφείλεται κατά κύριο λόγο στη σπανιότητα των ιστορικών μαρτυριών και στη διασπορά ή την απώλεια των άλλων τεκμηρίων. Κατά συνέπειαν η ιστορική γνώση για την εποχή παραμένει ελλιπής. Πρόσφορο πεδίο για την έρευνα παρέχει η περίοδος της κυριαρχίας των Ανδεγαυών στην Κέρκυρα (1266-1386). Η γεωπολιτική σημασία του νησιού υπήρξε ο κύριος παράγοντας που καθόρισε τις ιστορικές τύχες του.

Μετά τον διαμελισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους (1204) η Κέρκυρα περιήλθε στους Βενετούς (1206-1214) και στη συνέχεια στην κυριαρχία των δεσποτών της Ηπείρου. Το 1258 παραχωρήθηκε στον γερμανό αυτοκράτορα Μαμφρέδο ως προίκα της συζύγου του Ελένης, κόρης του Μιχαήλ Β' της Ηπείρου. Τη διοίκηση του νησιού ανέθεσε ο Μαμφρέδος στον ναύαρχό του Φίλιππο Κινάρδο, που είχε στο μεταξύ καταλάβει στρατιωτικά την Κέρκυρα. Μετά τον θάνατο του Μαμφρέδου στη μάχη του Μπενεβέντου (1266), ο Μιχαήλ Β' προσπάθησε να ανακτήσει το νησί έχοντας την υποστήριξη των Κερκυραίων. Αλλά, παρά την εξόντωση του Κινάρδου από όργανα του Μιχαήλ, οι υποστηρικτές εκείνου ζήτησαν τη βοήθεια του αντιπάλου του Μαμφρέδου βασιλιά της Νεάπολης Καρόλου Α' του Ανδεγαυού (σ.σ.: d'Anjou / προτιμώ τη γραφή «Ανδεγαυός» αντί του λογιότερου «Ανδηγαυός» που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας), που είχε βλέψεις στην Ανατολή. Έχοντας εξασφαλίσει υπό όρους τη συγκατάθεση του πάπα, ο Κάρολος έστειλε εκστρατευτικό σώμα στην Κέρκυρα και σύντομα έγινε ρυθμιστής των πραγμάτων του νησιού, αναθέτοντας αρχικά τη διοίκηση στον Γκάτσο Κινάρδο και στη συνέχεια στον Γκαρνέριο Αλαμάννο, που πέτυχε να επιβάλει στο νησί την προσωπική του αρχή. Το 1272 ο Κάρολος αποκατέστησε την εξουσία του στην Κέρκυρα, που παρέμεινε στην κυριαρχία των Ανδεγαυών ώς το 1386, οπότε οι Κερκυραίοι ζήτησαν την προστασία της Βενετίας.

Την ατελώς γνωστή ιστορική αυτή εποχή μελετά σε ευρεία βάση ο Σπύρος Ασωνίτης. Στο πρώτο, εισαγωγικό, μέρος του βιβλίου παρουσιάζονται διεξοδικά οι αρχειακές πηγές και στη συνέχεια εξετάζονται ο γεωγραφικός χώρος και το τοπίο: η γεωπολιτική σημασία του νησιού, η φύση του κερκυραϊκού τοπίου και η συνάρτησή του με τον άνθρωπο, η τοπογραφία του αστικού χώρου που προσδιορίζεται από την οχυρωμένη πόλη με τα δύο φρούρια και το εξωπόλι που εκτείνεται στα δυτικά μαζί με τα δύο λιμάνια και, τέλος, η τοπογραφική ανάλυση της υπαίθρου και η οργάνωση της επικοινωνίας.

Το δεύτερο μέρος του έργου, που επιγράφεται «Πολιτική Ιστορία», μελετά τα πολιτικά πράγματα και τις ιστορικές τύχες της Κέρκυρας πριν και μετά την επιβολή της ανδεγαυικής κυριαρχίας, από τις αρχές του 13ου αιώνα ώς την προσάρτηση του νησιού στη Βενετική Πολιτεία (1386), καθώς και το διπλωματικό πρόβλημα που προέκυψε από την πράξη αυτή στις σχέσεις της Βενετίας με το Βασίλειο της Νεάπολης.

Το τρίτο μέρος, αφιερωμένο στην «Εσωτερική Ιστορία», πραγματεύεται την οργάνωση της διοίκησης, την οικονομία (παραγωγή, τεχνογνωσία και μεταποίηση, εμπόριο, νόμισμα, μέτρα και σταθμά, δανεισμός), το γαιοκτητικό σύστημα (όπου διαπιστώνεται η συνύπαρξη βυζαντινών επιβιώσεων και δυτικών φεουδαλικών καινοτομιών), το δίκαιο και την απονομή της δικαιοσύνης, τα εκκλησιαστικά πράγματα, την κοινωνία (διαστρωμάτωση αστικού και αγροτικού πληθυσμού, μειονοτικές ομάδες, κοινοτική οργάνωση, αντιστάσεις ελληνικού στοιχείου), τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές.

Ακολουθούν δύο παραρτήματα. Στο πρώτο εξετάζονται προβλήματα τοπογραφίας του αστικού χώρου και παρουσιάζεται «πρόταση θεωρητικής αποτύπωσης της εξέλιξης των αγροτικών σχέσεων». Στο δεύτερο παράρτημα εκδίδονται 21 διπλωματικά λατινικά έγγραφα που συμβάλλουν στην τεκμηρίωση του έργου.

Χάρη στη γεωγραφική θέση και τις ιστορικές τύχες της η Κέρκυρα είχε αποβεί τόπος διέλευσης ξένων και εγκατάστασης μετοίκων με ποικίλη προέλευση. Παρά την αρχική δυσπιστία, τις δυσχέρειες επικοινωνίας και τις αντιδράσεις των γηγενών, οι ξένοι θα ενταχθούν στον κερκυραϊκό πληθυσμό και θα διαμορφωθεί με βάση το ελληνικό υπόστρωμα μια μεικτή κοινωνία. Το μεγάλο πρόβλημα αυτή την εποχή είναι το κλίμα της ανασφάλειας που διακατέχει όλα τα κοινωνικά στρώματα. Η πειρατική δράση στην περιοχή και οι πειρατικές επιδρομές επαυξάνουν το πρόβλημα, ενώ η βία δεν είναι σπάνιο φαινόμενο πάνω στο νησί και μάλιστα συχνά ενεργούμενο από εκπροσώπους της εξουσίας. Η ανδεγαυική περίοδος έχει οπωσδήποτε τις δικές της συντεταγμένες, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί επί μέρους στάδιο ευρύτερης ιστορικής ακολουθίας. Το σημαντικό είναι ότι στην Κέρκυρα της εποχής αυτής πραγματοποιείται σε μεγάλο βαθμό η σύνθεση του βυζαντινού με το δυτικοευρωπαϊκό στοιχείο σε διάφορα πεδία.

Ειδικότερα διαπιστώνεται ότι αυτή την εποχή το φυσικό τοπίο μεταβάλλεται με τη διεύρυνση των εκτάσεων που καλλιεργούνται, ενώ το βυζαντινό κάστρο εξελίσσεται σε αστικό κέντρο και η Κέρκυρα αποβαίνει σημαντικό κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου. Η γαιοκτησία φεουδοποιείται, ενώ η αγροτική κοινωνία ενισχύεται από μετοίκους που έρχονται πρόσφυγες από τις ελληνικές χώρες. Στην αστική κοινωνία εμφανίζονται νέα στοιχεία με οικονομική ευρωστία, που θα διεκδικήσουν συμμετοχή στο Συμβούλιο της Κοινότητας, το σώμα των ευγενών που εκπροσωπεί τον πληθυσμό του νησιού. Η κοινωνική ιεραρχία ρυθμίζεται με βάση την ευνοιοκρατία και την παροχή προνομίων. Στον εκκλησιαστικό χώρο παύεται ο ορθόδοξος μητροπολίτης και επιβάλλεται η Δυτική Εκκλησία με την εγκαθίδρυση λατινικής αρχιεπισκοπής. Ωστόσο η προσήλωση των λαϊκών στρωμάτων στην Ορθοδοξία είναι αρραγής και, ανεξάρτητα από τις πολιτικές επιλογές, αποτελεί το υπόβαθρο για τον ιδεολογικό προσανατολισμό τους προς το Βυζάντιο.

Έργο συστηματικό και μεθοδικό, το βιβλίο του Σπύρου Ασωνίτη αξιοποιεί μέσα από κριτική προσέγγιση τις αρχειακές πηγές και την προγενέστερη βιβλιογραφία. Πρόκειται για ένα σοβαρό και υπεύθυνα γραμμένο επιστημονικό έργο, με λόγο σαφή και εύστοχο, που καλύπτει στον βαθμό του εφικτού αυτή την πολύπλοκη και πολύτροπη περίοδο της κερκυραϊκής ιστορίας διευρύνοντας τους ορίζοντες της ιστορικής γνώσης με μια πολύπλευρη ανάγνωση και εκμετάλλευση των ιστορικών πηγών.

Ν. Γ. Μοσχονάς, ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-11-2000