Το πορτρέτο

Ένας πίνακας μιλάει: το πορτρέτο της βαρόνης Μπέτι ντε Ρότσιλντ (1805-1881), όπως το φιλοτέχνησε το 1848 ο Ενγκρ. Και η ιστορία που έχει να διηγηθεί καλύπτει ενάμιση αιώνα μεγαλείου και περιπετειών μιας από τις διασημότερες δυναστείες τραπεζιτών της Ευρώπης.

Με αρκετές βιογραφίες στο ενεργητικό του, όπως των Ερζέ, Γκαλιμάρ, Σιμενόν και Καρτιέ Μπρεσόν, ο συγγραφέας του «Ξενοδοχείου Lutecia» βρίσκεται και πάλι στο στοιχείο του,
καθώς αντλεί το υλικό του από πλήθος ιστορικών πηγών. Με αφετηρία το θάνατο της πρώτης Ρότσιλντ, που παντρεύτηκε έναν τόσο κοντινό συγγενή της (τον θείο της, Τζέιμς, ιδρυτή του γαλλικού κλάδου της δυναστείας) ο Ασουλίν ακολουθεί κατά βήμα τη διαδρομή που έκανε το πορτρέτο της σε μέγαρα κι επαύλεις της οικογένειας, σε παρισινά μουσεία, εκθεσιακούς χώρους αλλά και σε κατακόμβες την περίοδο της γερμανικής κατοχής, ενώ παράλληλα παραθέτει τις αναμνήσεις της -γεννημένης στη Βιέννη- ηρωίδας του από την πολυκύμαντη ζωή της στο Παρίσι.

Μέσα από τις σελίδες του «Πορτρέτου» ανασυστήνεται η ατμόσφαιρα του εργαστηρίου του Ενγκρ όπως και του περίφημου φιλολογικού σαλονιού της βαρόνης, αναδύονται μορφές όπως του Προυστ, του Μπαλζάκ, του Ροσίνι, του Χάινε ή του Σοπέν, γίνονται εκτενείς αναφορές και στην υπόθεση Ντρέιφους και στο Ολοκαύτωμα. Και πάνω απ’ όλα, ίσως, αποτυπώνεται η υπερηφάνεια, ο ναρκισσισμός, η βούληση για ενσωμάτωση στη γαλλική κοινωνία και οι άμυνες
απέναντι στις αντισημιτικές προκλήσεις, μιας ισραηλίτικης αριστοκρατικής οικογένειας που κατάφερε να διατηρήσει μέχρι σήμερα αλώβητο στους κόλπους της το πνεύμα της φατρίας.

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ, Ελευθεροτυπία, 15/03/2009

Καρφωμένη στον τοίχο

Πώς είναι ο κόσμος όταν τον βλέπεις καρφωμένος σ΄ έναν τοίχο; «Ιδωμένη από τον τοίχο μου, η ανθρώπινη κωμωδία είναι μια πρωτόγνωρη εμπειρία» μας λέει ο ήρωας ή μάλλον η ηρωίδα του παράξενα γοητευτικού μυθιστορήματος του Πιερ Ασουλίν Το πορτρέτο, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις (μετάφραση Μαρία Γαβαλά). Γιατί ο ήρωας ή μάλλον η ηρωίδα αυτού του μυθιστορήματος δεν είναι άλλη από το πορτρέτο της βαρόνης Μπέτυ ντε Ρότσιλντ, συζύγου του Τζέιμς ντε Ρότσιλντ (που ήταν και θείος της, γιατί οι Ρότσιλντ ακολουθούσαν την πρακτική της ενδογαμίας), το οποίο είχε φιλοτεχνήσει ο Ενγκρ μεταξύ 1844 και 1848. Η βαρόνη ή, καλύτερα, το πορτρέτο της παρακολουθεί τον κόσμο, τις μικροϊστορίες αλλά και τη μεγάλη ιστορία, από τους τοίχους των σπιτιών, των μουσείων ή των πύργων όπου κρεμιέται στη διάρκεια ενάμιση αιώνα. Και φαίνεται πως είναι προνομιακή αυτή η θέση, αφού «το βλέμμα σβήνει πιο γρήγορα απ' ό,τι η ζωγραφική».

Η αφήγηση αρχίζει στην οδό Λαφίτ στο Παρίσι, όπου είναι το σπίτι της βαρόνης. Και αρχίζει ουσιαστικά από την ημέρα της κηδείας της. Τότε που η ψυχή μεταβαίνει στο έργο τέχνης και η λογοτεχνία αρχίζει να λέει την αλήθεια. «Ο μυθιστοριογράφος δεν έχει κάθε δικαίωμα, και το μυθιστόρημα δεν είναι ο τόπος της απόλυτης ελευθερίας του πνεύματος;» αναρωτιέται η βαρόνη-πορτρέτο, προφανώς για λογαριασμό του συγγραφέα αλλά και για λογαριασμό των αναγνωστών. Η αφήγηση συνεχίζεται από τον τοίχο του σπιτιού του πρωτότοκου γιου της Αλφόνς στην οδό ΣαινΦλορεντέν, γωνία με την πλατεία Κονκόρντ. Και ύστερα από κάποιον τοίχο του οικογενειακού πύργου του Φερριέρ, με το οικόσημο των Ρότσιλντ, πέντε ασημένια αιχμηρά βέλη πιασμένα σε δέσμη, που συμβολίζουν τους πέντε Οίκους των Ρότσιλντ- Φραγκφούρτη, Λονδίνο, Παρίσι, Βιέννη, Νάπολι. Αλλωστε το πορτρέτο είχε τη σπάνια τύχη να μην εγκαταλείψει ποτέ τους δικούς του. Η βαρόνη μεταφερόταν από πρωτότοκο σε πρωτότοκο, στον γιο της Αλφόνς και μετά στον γιο του Εντουάρ και ύστερα στον γιο του Γκυ και στο μέλλον μπορεί στον γιο τού Γκυ, τον Νταβίντ. Μόνο στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αναγκάστηκε η βαρόνη να εγκαταλείψει το οικογενειακό της περιβάλλον, όταν το πορτρέτο της μεταφέρθηκε από τους ναζιστές, που λεηλάτησαν τους θησαυρούς της Γαλλίας και τους θησαυρούς των Ισραηλιτών, όπως ήταν οι Ρότσιλντ, στον Νοϋσβανστάιν, στον πύργο του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Β'. Και υπήρχε ακόμη μία εγκατάλειψη, όταν έπρεπε να εκτεθεί στο Λούβρο. Αλλά και από τους τοίχους αυτού του μεγάλου μουσείου δεν έπαψε να παρατηρεί τον κόσμο.

«Οι στιγμές αφήνουν περισσότερα σημάδια από τις ημερομηνίες» λέει η βαρόνη-πορτρέτο. Και οι στιγμές δίνουν ρυθμό στη γοητευτική αφήγηση του Ασουλίν. Οι δεξιώσεις, οι χοροί, τα γεύματα, τα σπίτια, τα έργα τέχνης, οι γάμοι, οι ενδογαμίες αλλά και οι αποστασίες με μέλη της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας (οι Ρότσιλντ είναι ίσως η εξαίρεση, μέλη της, αν και Ισραηλίτες, να παντρεύονται με μέλη χριστιανικών ευρωπαϊκών οικογενειών της αριστοκρατίας). Φυσικά στο φόντο υπάρχει η μεγάλη ιστορία που φορτίζει τις μικροϊστορίες με ένταση και πάθη. Αλλά η στιγμή είναι το πολύτιμο αγαθό, η ευλογία. Γιατί, όπως λέει η βαρόνηπορτρέτο, «ο ορίζοντας ανοίγεται γεμάτος προκλήσεις. Με τον θάνατο ως αντίστιξη της ζωής, κάθε στιγμή γίνεται χάρις».

Νίκος Μπακουνάκης,
ΤΟ ΒΗΜΑ - Κυριακή 29 Μαρτίου 2009