Η δικτατορία 1967-1974

Το βιβλίο βασισμένο σε εισηγήσεις που παρουσιάσθηκαν στο Ε'
Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης που
διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα τον
Δεκέμβριο του 1997, έχει τόσο θεωρητικές-συγκριτικές όσο και
πραγματολογικές στοχεύσεις. Αφορούν στην ένταξη της μελέτης του
ελληνικού αυταρχικού καθεστώτος στη διεθνή εμπειρία και την
αποτίμηση των πολιτικών και ιδεολογικών πρακτικών του, καθώς
και πλευρών της αντίστασης που επιδείχθηκε εναντίον του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τριάντα σχεδόν χρόνια μετά την πτώση της, η χούντα των συνταγματαρχών κατέχει μια μάλλον ιδιάζουσα θέση, τόσο στο δημόσιο λόγο όσο και ως αντικείμενο μελέτης. Σε αντίθεση με άλλες πραγματικότητες της πρόσφατης Ιστορίας μας, όπως λ.χ. ο Εμφύλιος ή το μετεμφυλιακό κράτος, κάθε άλλο παρά καλύφθηκε από σιωπή: οι Απριλιανοί και το καθεστώς τους τροφοδότησαν πλήθος συζητήσεων και αναλύσεων και αποτέλεσαν πραγματικότητες διαρκώς και ποικιλοτρόπως παρούσες στον πολιτικό λόγο της Μεταπολίτευσης, ιδίως στους κόλπους της Αριστεράς. Ο φακός βέβαια εστιάστηκε σε συγκεκριμένες, πολιτικές κυρίως, πτυχές, όπως το φοιτητικό και γενικότερα το αντιδικτατορικό κίνημα (με έμφαση στην εξέγερση του Πολυτεχνείου), οι διώξεις και ο αυταρχισμός του καθεστώτος, η προσωπικότητα των πρωταγωνιστών του, ο ρόλος του ξένου παράγοντα. Αλλες όψεις, όπως λ.χ. η κοινωνική και οικονομική πολιτική των κυβερνήσεων της επταετίας, παραμένουν, μέχρι και σήμερα, στην αφάνεια. Ταυτόχρονα, λόγω και της γενικευμένης απαξίωσης της χούντας, έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία της ρήξης του 1974 (που αναμφισβήτητα βέβαια αποτελεί τομή πρώτου μεγέθους για την ελληνική κοινωνία), ενώ έχουν υποβαθμιστεί οι συνέχειες, σε επίπεδο πραγματικοτήτων, πολιτικής και προσώπων.

Ο ανά χείρας τόμος, που βασίζεται στο συνέδριο με θέμα τη δικτατορία που οργάνωσαν η Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης και το Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα το Δεκέμβριο του 1997, αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στη γνώση μας για το θέμα. Από προγενέστερες συμβολές πρέπει να αναφερθούν ο συλλογικός τόμος «Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό» (επιμ.: Γ. Γιαννόπουλος, R. Clogg), που πρωτοκυκλοφόρησε, διαρκούσης της δικτατορίας, στα αγγλικά το 1972 και μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1976 και αποτελεί μια πολύτιμη πρώτη προσπάθεια επιστημονικής προσέγγισης της καθεστωτικής εκτροπής, καθώς και η μελέτη του Μελέτη Μελετόπουλου «Η δικτατορία των συνταγματαρχών. Κοινωνία, ιδεολογία, οικονομία», «Παπαζήσης», Αθήνα 1996 (την αναφέρω, παρά τα σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα και τις επισφαλείς κρίσεις της, που υπονομεύουν το τελικό αποτέλεσμα, επειδή, χάρη στις συνεντεύξεις και τα ιδιωτικά αρχεία πρωτεργατών της χούντας, που ο συγγραφέας κατάφερε να προσεγγίσει, κομίζει πληθώρα άγνωστων στοιχείων).

Ο τόμος «Η δικτατορία, 1967-1974» χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη, με τίτλο «Πολιτικές πρακτικές», περιλαμβάνονται άρθρα σχετικά με τα χουντικά συντάγματα και τις απόπειρες αυτονομιμοποίησης του καθεστώτος (Αρ. Μάνεσης, Γ. Παπαδημητρίου), τη σύγκριση με τις δύο άλλες δικτατορίες του ερωπαϊκού Νότου (Γ. Καμίνης), τη συνάφεια της 21ης Απριλίου με τη μετεμφυλιακή πολιτική δομή (Δ. Χαραλάμπης), τις σχέσεις με την ΕΟΚ (Β. Πεσμαζόγλου) και την κοινωνική πολιτική της χούντας (Δ. Σωτηρόπουλος). Στη δεύτερη ενότητα, «Ιδεολογικός λόγος - Πολιτισμός» οι εισηγητές εξετάζουν θέματα όπως η ανώτατη παιδεία (Κ. Κριμπάς), η ιδεολογία (Δ. Παπαδημητρίου, Κ. Δοξιάδης) και η τηλεόραση (Μ. Κομνηνού) του δικτατορικού καθεστώτος. Στην τρίτη ενότητα εξετάζονται όψεις του κινήματος αντίστασης: οι αντιστασιακές οργανώσεις (Γ. Νοταράς), οι αντιδικτατορικές κινήσεις στον Στρατό Ξηράς (Ν. Μπάλτα), η απολογία του Σάκη Καράγιωργα στο έκτακτο Στρατοδικείο ως παραδειγματική περίπτωση αντιστασιακού λόγου (Δ. Γράβαρης), το φοιτητικό κίνημα (Α. Ρήγος). Ως παράρτημα, παρατίθεται η συζήτηση στρογγύλης τραπέζης που διεξήχθη στο πλαίσιο του συνεδρίου, με θέμα το ρόλο του εξωτερικού, και ιδίως του αμερικανικού, παράγοντα στην επιβολή κι εμπέδωση της δικτατορίας (Κ. Τσουκαλάς, J. Miller, J. Owens, Ε. Rouleau, Μ. Stearns, Αλ. Παπαχελάς). Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι η εισαγωγή του τόμου, που υπογράφουν η Γιάννα Αθανασάτου, ο Αλκης Ρήγος και ο Σεραφείμ Σεφεριάδης, υπερβαίνει σαφώς τα όρια της τυπικής παρουσίασης των άρθρων που ακολουθούν, καταφέρνοντας να συνοψίσει, με περιεκτικό τρόπο, τη συζήτηση στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τα μοντέλα αυταρχικών καθεστώτων στα οποία μπορεί να ενταχθεί, με τις ιδιοτυπίες της, η ελληνική περίπτωση.

Η συγκριτική εξέταση της απριλιανής δικτατορίας, με τα θεωρητικά εργαλεία της πολιτικής επιστήμης, συνιστά και μία από τις σημαντικές συμβολές του τόμου: Στην εισαγωγή, αλλά και μέσα από επιμέρους άρθρα, αναδεικνύονται δύο πρόσφορα υποδείγματα, ως πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης: ο «γραφειοκρατικός αυταρχισμός» της Λατινικής Αμερικής (Αργεντινή, Βραζιλία, Ουρουγουάη, Χιλή) και οι δικτατορίες του ευρωπαϊκού Νότου (Ισπανία και Πορτογαλία). Οι επιμελητές του τόμου, δηλώνοντας την προτίμησή τους στο πρώτο αναλυτικό πλαίσιο, το οποίο θεωρούν ότι αποδεικνύεται πλέον γόνιμο, διαπιστώνουν ότι, παρά ταύτα, «το στοιχείο που κυρίως αναδεικνύεται από τη συγκριτική αντιπαράθεση των δύο περιπτώσεων είναι περισσότερο διαφορές παρά ομοιότητες»: στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τη Λατινική Αμερική, δεν έχουμε οικονομική κρίση τις παραμονές του πραξικοπήματος, δεν καταγράφεται συμμαχία του Στρατού με τις άλλες προδικτατορικές ελίτ, το καθεστώς πάσχει από κοινωνική απομόνωση, ακολουθεί πατερναλιστική -και όχι έντονα αντιλαϊκή- αναδιανεμητική, πολιτική κ.ο.κ.

Δεύτερη σημαντική συμβολή του τόμου, η ανάδειξη των διαφοροποιήσεων, των αποχρώσεων και των αντιφάσεων της πολιτικής του καθεστώτος, μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων περιπτώσεων. Ετσι, λ.χ., ο Βασίλης Πεσμαζόγλου μας δείχνει πώς η σύσφιγξη των σχέσεων με την ΕΟΚ και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός αποτελούν πάγια κατεύθυνση της οικονομικής πολιτικής της δικτατορίας, την ίδια στιγμή που «αποχωρεί» από το «μαρξιστοκρατούμενο» Συμβούλιο της Ευρώπης, και η ευρωπαϊκή ιδέα απουσιάζει πλήρως από τον ιδεολογικό λόγο της (όπως επισημαίνει ο μελετητής, «την έχουν ήδη οικειοποιηθεί οι αντίπαλοι του καθεστώτος, κάνοντάς τη σημαία τους). Επίσης, ο Κώστας Κριμπάς, στο αναλυτικό κι εμπεριστατωμένο άρθρο του για την ανώτατη παιδεία, δείχνει πώς ο αυταρχισμός (απολύσεις καθηγητών, διορισμός στα ΑΕΙ κυβερνητικών επιτρόπων, διακοπή αναβολής φοιτητών) συνδυάζεται με φιλοφοιτητικές παροχές (δωρεάν συγγράμμματα, εξεταστικές διευκολύνσεις), ενώ ταυτόχρονα η χούντα δυσπιστεί στο συντηρητικό καθηγητικό κατεστημένο και προσφεύγει σε, αμερικανοσπουδασμένους κυρίως, τεχνοκράτες. Και ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος φωτίζει τις αντιφάσεις της κοινωνικής πολιτικής της χούντας: σε άλλους τομείς αναπαράγει προηγούμενα προβλήματα, αλλού επεκτείνει τις παροχές σε συγκεκριμένα στρώματα (π.χ., στους αγρότες και τους φοιτητές, αλλά και στους εφοπλιστές), όσο όμως προχωράμε προς τη δεκαετία του 1970 η ανισοκατανομή του εισοδήματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών εντείνεται.

Ο τόμος απεικονίζει, όπως είναι φυσικό, τόσο τις προόδους όσο και τα κενά τής μέχρι τώρα έρευνας, κενά τα οποία έχει νόημα να επισημαίνονται κυρίως ως υπομνήσεις για μελλοντικές έρευνες. Τέτοια λοιπόν ζητούμενα, λ.χ., παραμένουν ο ρόλος της Εκκλησίας (το επισημαίνουν και οι επιμελητές), η στάση του επίσημου πολιτικού κόσμου, η τοπική «δικτύωση» και εμπέδωση σε πανελλαδικό επίπεδο του καθεστώτος κ.ά. Ας σημειωθεί, τέλος, ένα ακόμη σοβαρό αλλά εξαιρετικά δύσκολο στη μελέτη του ζήτημα: η στάση του πληθυσμού και των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων έναντι της χούντας, στη διάρκεια της επταετίας. Στην εισαγωγή, καθώς και σε πολλά άρθρα του τόμου, κοινή είναι η άποψη της έλλειψης λαϊκών ερεισμάτων και της μη νομιμοποίησης του καθεστώτος, γεγονός μάλιστα το οποίο το διαφοροποιεί από τις χούντες του Φράνκο και του Σαλαζάρ. Πιστεύω ότι εδώ αναπαράγεται μια διάχυτη στους κόλπους της ελληνικής μεταπολιτευτικής κοινωνίας, ιδεολογικοπολιτικής φύσεως βεβαιότητα, η οποία όμως παραμένει ανοιχτό ερώτημα στο επίπεδο των πραγματικοτήτων -ειδικά μάλιστα αν μιλάμε για συναίνεση ή αποδοχή, και όχι για μαχητική στράτευση, οπότε έχουμε πολυάριθμα δείγματα που κλονίζουν την παραπάνω βεβαιότητα.

Ολα αυτά, βέβαια, μπορούμε και πρέπει να τα παραπέμψουμε σε επόμενες διερευνήσεις. Το σημαντικό είναι πως, απ' ό,τι φαίνεται, ο δρόμος έχει ανοίξει, και ο παρών τόμος αποτελεί μια καλή συγκομιδή και αφετηρία για επόμενες, αναλυτικότερες προσεγγίσεις και κατακτήσεις της έρευνας.



ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003