Ζωή στο όριο

[...]Στο επίκεντρο αυτής της διερεύνησης βρίσκεται η πολτική διαχείριση της ζωής στο όριο· δηλαδή, η παραγωγή του πολιτικού, που επιτελείται εκεί όπου η ανθρώπινη υποκειμενικότητα αγγίζει τα επισφαλή όριά της, αλλα και αναμετριέται με την αδυνατότητα της οριοθέτησης. Τοποθετημένο σε κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες φύλου, εθνότητας, κοινωνικής τάξης και αρτιμέλειας, το σώμα είναι το κατεξοχήν πεδίο διακύβευσης της ανθρώπινης και πολιτικής ιδιότητας. Είτε ως ξένο σώμα που πρέπει να αποβληθεί ως ανεπιθύμητο ή να αφομοιωθεί υπό προϋποθέσεις, είτε ως >i>πάσχον σώμα που χρήζει ιατρικού ελέγχου και ανθρωπιστικής προστασίας, το σώμα -κυρίως το κοινωνικά αποξενωμένο και πληγωμένο σώμα- είναι σήμερα στη δικαιοδοσία της βιοπολιτικής της ετερότητας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η προβληματική της βιοπολιτικής, όπως αναπτύχθηκε αρχικά στο έργο του Michel Foucault και μετέπειτα στις αναλύσεις του Giorgio Agamben, έχει ήδη καταλάβει σημαντική θέση στο παγκόσμιο θεωρητικό στερέωμα και συστηματικά προσανατολίζει σε γόνιμους δρόμους μια σειρά από ενδιαφέρουσες αναλύσεις εμπειρικών φαινομένων. Και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς τη στιγμή που η απομόνωση και η ρύθμιση της ζωής ακόμα και στο απλούστερο βιολογικό της επίπεδο -στο επίπεδο του γονιδιώματος- συνιστούν σήμερα ένα από τα πλέον επίδικα πολιτικά αντικείμενα; Και τα βιοπολιτικά διακυβεύματα δεν σταματούν εδώ· σήμερα, τόσο το λεξιλόγιο της κυριαρχίας (με πρώτον τον George Bush, που θεωρεί πως, αντιτιθέμενος στις αμβλώσεις, χτίζει μια «κουλτούρα της ζωής») όσο κι εκείνο της «ριζοσπαστικής» αντίστασης περιστρέφεται γύρω από την «ζωή» την ίδια - δεν ήταν, εξάλλου, βασικό σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ στις πρόσφατες εκλογές «να νικήσει η ζωή»;

Τούτη η βιοπολιτική προβληματική αποτελεί το σημείο εκκίνησης και λειτουργεί ως το νήμα που συναρθρώνει, μέσα από τις πολλαπλές συνεπαγωγές του, τη συλλογή κειμένων της κοινωνικής ανθρωπολόγου Αθηνάς Αθανασίου που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Εκκρεμές». Οπως διευκρινίζει η συγγραφέας: «Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται τους τρόπους με τους οποίους η έννοια της "ανθρώπινης ζωής" αποτέλεσε πάντα, και συνεχίζει να αποτελεί, ένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα στην παράδοση της δυτικής συνείδησης. Εστιάζοντας στην πολιτική της ζωής, επιχειρεί να ιχνηλατήσει το ανθρώπινο στο όριο του: στην ξενότητα, πάνω στην οποία θεμελιώνεται η ηθικοπολιτική σχέση του υποκειμένου με τους άλλους. Στο πλαίσιο θεματικών που απηχούν τα όρια της ανθρώπινης ζωής, όπως ο θάνατος, η επιβίωση, η βία, ο εκτοπισμός, το τραύμα, το τερατώδες, ο πόλεμος, το συμβάν και η ουτοπία, η εργασία αυτή επιζητεί να διερευνήσει τι μας λένε οι οριακές εκφορές -τα "ξένα σώματα"- της ανθρώπινης βιοκοινωνικότητας για τις αντινομίες και τα πολιτισμικά νοήματα της υποκειμενικότητας, της ετερότητας, της σωματικότητας, του λόγου και της εξουσίας».

Οι συγκυρίες έκδοσης του βιβλίου είναι απολύτως ώριμες. Ηδη κυκλοφορούν στα ελληνικά τα σχετικά κείμενα του Foucault και του Agamben. Λείπει όμως, εν πολλοίς, μια συστηματική αξιολόγηση των επιχειρημάτων τους, όπως και η «τριβή» τους με τον αναστοχασμό διαφορετικών επιμέρους θεματικών της κοινωνικής, πολιτικής και ανθρωπολογικής ανάλυσης. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει αυτό το πολυδιάστατο, καλογραμμένο και ιδιαίτερα επιμελημένο βιβλίο.

Η συμβολή της Αθανασίου είναι πολύπλευρη. Κατ' αρχάς, μας προσφέρει μια ουσιαστική και μεστή αναδιατύπωση του βιοπολιτικού προβληματισμού και των διαφόρων συνιστωσών του. Αυτή η συστηματική παρουσίαση, που καθιστά προσβάσιμο στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη ένα πολυεπίπεδο πλέγμα σημαντικών επιχειρημάτων, αγκαλιάζει ακόμα και παραμελημένες διαστάσεις της σχετικής συζήτησης, που όμως έχουν πολλά να προσφέρουν. Καθίστανται έτσι διαυγέστεροι οι μετασχηματισμοί των εξουσιαστικών, κυριαρχικών μηχανισμών που αγγίζουν όλους μας: «η βιοπολιτική δεν μπορεί να αναχθεί σε απλή επιβολή μιας μονολιθικής και μονολογικής εξουσίας πάνω σε ενεργούμενα», παρατηρεί η συγγραφέας. Η σύγχρονη κυριαρχία «δεν εξαρτάται τόσο από τον εξαναγκασμό και την υποτέλεια αλλά χρειάζεται τη συναινετική συμβολή των μελών του κοινωνικού σώματος». Σ' ένα πλαίσιο διαφωτισμένης ψευδούς συνείδησης, σε ένα μοτίβο μετα-νεωτερικής εθελοδουλείας, ποντάρει και καλλιεργεί τη συνενοχή μας σε συγκεκριμένες πρακτικές διαχείρισης της ελευθερίας και της απόλαυσής μας, που όμως -τελικά- εντείνουν μάλλον τον ετεροκαθορισμό μας.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι αυτή η θεωρητική ανασύνθεση της συγγραφέως παρουσιάζει πρωτότυπα γνωρίσματα, τα οποία δεν συναντά κανείς σε άλλες παρόμοιες προσεγγίσεις, όπως η ευμενής κριτική δεξίωση του ψυχαναλυτικού λόγου (κυρίως στη λακανική του προοπτική), αλλά και η διαφοροποίησή της από τον τελικά αντι-πολιτικό μεσσιανισμό αναλύσεων που είναι πολύ της μόδας τελευταία (όπως η συζήτηση περί Αυτοκρατορίας στους Hardt και Negri) με την παράλληλη ανάδειξη του στοιχείου του Πολιτικού.

Η Αθανασίου όμως δεν αρκείται σε μια ανασύνθεση θεωρητικών προτάσεων, όση σημασία κι αν έχει αυτή. Θέτει σε δοκιμασία την αναλυτική αποτελεσματικότητα της βιοπολιτικής προβληματικής τολμώντας την πραγμάτευση μιας ποικιλίας ζητημάτων από την κοινωνική και πολιτική ζωή: από το λεγόμενο «δημογραφικό πρόβλημα» στην Ελλάδα μέχρι τις περιπλοκές της έμφυλης και της εθνικής ταυτότητας και των αντιστάσεων απέναντι σε μορφές εθνικιστικής και ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ η ενδελεχής ανάλυση της δράσης της φεμινιστικής αντιμιλιταριστικής οργάνωσης «Women in Black», που θεμελιώνει μια δυναμική ηθική και πολιτική απόκριση σε δημόσιες τελετές συμβολικού πένθους - δεν μας θυμίζει αυτό και την πρόσφατη πένθιμη, σιωπηλή διαμαρτυρία στο Σύνταγμα μετά τις καλοκαιρινές δασικές πυρκαγιές;

Συνεπής και πρωτότυπη θεωρητική πραγματεία, διεισδυτική ανάλυση κρίσιμων ζητημάτων, αλλά και καίρια ηθικο-πολιτική παρέμβαση, το βιβλίο της Αθανασίου οφείλει να διαβαστεί και να προβληματίσει.



ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/11/2007