Το γκαράζ του Χέμινγουεϊ

Αν η τέχνη αντέγραφε τη ζωή, θα έμοιαζε με το Γκαράζ του Χέμινγουεϊ. Για να μας ξεναγήσει στα απόκρυφα της κουλτούρας, ο Μαρκ Άξελροντ χτένισε Ευρώπη και Αμερικές, φωτογραφίζοντας προϊόντα και επιχειρήσεις που φέρουν τα μεγάλα ονόματα του Δυτικού Πολιτισμού και στη συνέχεια εξιστόρησε τα άγνωστα σχεδόν γυρίσματα της μοίρας που ανάγκασαν αθάνατα πνεύματα να ασχοληθούν με τα γήινα πράγματα.
Ο Άξελροντ επανασυνδεέι τη σύγχρονη πραγματικότητα με μια ονειρική κληρονομιά που φαντάζει μεγαλειώδης στο παρελθόν της. Με τα ντοκουμέντα και τις επινοήσεις του σαρκάζει και υπονομεύει την τέχνη του επιχειρείν και δημιουργεί ένα λογοτεχνικό λαβύρινθο που παραπέμπει στις καλύτερες σελίδες του μαγικού ρεαλισμού.

Μάθετε την ανείπωτη ιστορία που κρύβεται πίσω από τις πατάτες του Βαν Γκογκ, την οδοντόπαστα Ρέμπραντ και τις τσάντες Λοτρέκ. Απολαύστε μια Pollo la Strada στο εστιατόριο του Φελίνι και μάθετε για τα "κρυμμένα χρόνια του Ιησού" στην ταβέρνα "Το κουτούκι του Ιησού". Για όσους θρηνούν την εκπόρνευση της κουλτούρας μας, το "Γκαράζ του Χέμινγουεϊ" αποτελεί μια τρανή απόδειξη ότι η τέχνη εξακολουθεί να ζει.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του Μαρκ Αξελροντ διαθέτει εκείνη τη σπάνια (και ουσιαστικά παράλογη) ικανότητα να κινεί το ενδιαφέρον με μια ανεξήγητη δραστικότητα. Μοιάζει να υπάρχει κάποιος αλλόκοτος εσωτερικός μηχανισμός που μας παροτρύνει να σηκώσουμε με αίσθημα προσδοκίας ένα βιβλίο από τον πάγκο του βιβλιοπωλείου, δίχως να γνωρίζουμε τίποτε για το περιεχόμενό του. Ενα τέτοιο εξαιρετικό χάρισμα δεν περνά φυσικά απαρατήρητο απ' όσους έχουν καθήκον να εποπτεύουν την αγορά του βιβλίου, γι' αυτό και (ακριβώς στο πνεύμα του Αξελροντ) τα ratings του περιοδικού «Publishers weekly» κατέταξαν το «Γκαράζ του Χέμινγουεϊ» στις «παρορμητικές αγορές» (impulsive purchases), με την υπόδειξη να τοποθετείται δίπλα στις ταμειακές μηχανές στις εξόδους των βιβλιοπωλείων. Είναι μάλλον μια εσωτερική αναγνωστική παρόρμηση πολύ κοντά στην περιέργεια, που κινητοποιείται από το «Γκαράζ του Χέμινγουεϊ». Το ουσιαστικό ζήτημα που εγείρει (ίσως απρόθετα) αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα 45 σύντομα επεισόδια που το απαρτίζουν, αλλά στην αναρώτηση για ποιον λόγο βρίσκουμε διαισθητικά ενδιαφέρουσες ιστορίες σαν αυτές που «μηχανεύεται» ο Αξελροντ. Και ετούτη είναι μια αυτιστική απορία για τη λειτουργία της τέχνης, και ειδικότερα της ίδιας της λογοτεχνίας, επειδή οι περισσότερες ιστορίες στο «Γκαράζ του Χέμινγουεϊ» αφορούν τον παραδειγματικό βίο των συγγραφέων.

Τι είναι λοιπόν το «Γκαράζ του Χέμινγουεϊ»; Η σύλληψή του μοιάζει με ενός conceptual project που ακολουθεί την παράδοση των artist books της δεκαετίας του '60 (όπως, για παράδειγμα, το «Royal Road Test» ή το «Various small fires» του Ed Ruscha). Κι αυτό είναι ενδεικτικό της θεματικής στόχευσης του βιβλίου, αφού -όπως είναι γνωστό- το ενδιαφέρον της εννοιολογικής τέχνης στρέφεται ακριβώς στην κατασκευή και τη λειτουργία του έργου τέχνης. Ο Αξελροντ συλλέγει μια σειρά παραδειγμάτων από επιχειρήσεις και προϊόντα που φέρουν το όνομα διάσημων συγγραφέων, διανοουμένων και καλλιτεχνών (ας αναφέρουμε ενδεικτικά τα «Είδη κάμπινγκ Κίπλινγκ», το «Ταξιδιωτικό γραφείο Μπόρχες», τις «Μπάλες Μπαλζάκ», την «Οδοντόπαστα Ρέμπραντ» ή ακόμα και «Το κουτούκι του Ιησού») και με αυτές τις αφορμές επινοεί μια σειρά από φανταστικές πραγματικότητες. Η ιδέα, αλλά και η δομή του βιβλίου, παραπέμπουν στη μεταφορά μιας ειρωνικής θεατρικής σκηνής. Ο Αξελροντ τοποθετεί κάθε φορά στη δεξιά σελίδα μια φωτογραφία (της επιχείρησης, του λογότυπου ή της συσκευασίας) που ορίζει το σκηνικό. Γυρνώντας τη σελίδα ακολουθεί ένα σύντομο κείμενο (3-4 σελίδες), που «επεξηγεί» την εικόνα και αποκαλύπτει το παρασκήνιο πίσω από την κάθε περίπτωση.

Το ψευδο-δοκιμιακό ύφος του Αξελροντ (καθηγητή Συγκριτικής Λογοτεχνίας σε Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας) είναι παιγνιώδες και μετεωρίζεται ανάμεσα στη σάτιρα και στην εξαίσια αμερικανική παράδοση του nonsense. Ανακατεύοντας πραγματολογικά στοιχεία, απίστευτες ανακρίβειες, pastiches, γλωσσικά παιχνίδια (puns, in-jokes), καταφανή ψεύδη και εξωφρενικούς αναχρονισμούς (π.χ., ο Θερβάντες ανοίγει το 1614 στην Καλιφόρνια ένα ίδρυμα για την αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων της αντρικής κλιμακτηρίου!), ο αφηγητής καθιστά προφανή την υπερβολική αναληθοφάνεια των ισχυρισμών του και μοιάζει να πειραματίζεται με το πώς κατορθώνουν να λειτουργούν τέτοιου είδους παρωδίες, δίχως να απαιτούν από τον αναγνώστη (και μάλλον καταγγέλλοντας ανοιχτά) τη θρυλούμενη αναβολή της δυσπιστίας.

Ο Αξελροντ επεμβαίνει αδίστακτα στην πραγματικότητα και διαστρέφει χωρίς αιδώ τις ζωές των ιστορικών προσωπικοτήτων που έχει επιλέξει, επιδιώκοντας να αποκαλύψει τον τρόπο με τον οποίο τους έχουμε εντάξει στο φαντασιακό μας υπόβαθρο. Με αυτόν τον ελιγμό κάνει ένα σχόλιο για τη σημερινή πολιτισμική μας πραγματικότητα. Ποια είναι η ταυτότητα που συνοδεύει τους διανοούμενους και τι είδους κοινωνικός ρόλος πιστεύουμε (άραγε, ειλικρινά;) ότι θα έπρεπε να τους αποδίδεται; Τι είδους οξύμωρο υποκρύπτεται στο να άνοιγε ο Τουλούζ Λοτρέκ μαγαζί με τσάντες ή παπουτσάδικο ο Ραβέλ; Δεν πρόκειται μόνο για το στερεότυπο της εσωστρέφειας του «πνευματικού ανθρώπου» που κάνει κωμική αυτήν την υπόθεση, ούτε απλώς για την «αστοχασιά» του καλλιτέχνη, που βρίσκεται τόσο κοντά στο στερεότυπο της τρέλας, και αντιμάχεται τον ρεαλισμό ενός εμπορικού μυαλού. Ο Αξελροντ κάνει υπαινιγμούς για τον αφομοιωτικό τρόπο του σύγχρονου καπιταλισμού (π.χ., ο Μαρξ φέρεται να είχε πουλήσει -ερήμην του Ενγκελς- τα κινηματογραφικά δικαιώματα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στη «Warner Bros». Το φιλμ θα γυριζόταν με τον τίτλο «Boogie Knights» και τον Ζίπο Μαρξ στον ρόλο του Ενγκελς), συνεπώς σχολιάζει έμμεσα τη δική μας αναξιόπιστη στάση απέναντι στη σύγχρονη κουλτούρα και την πολιτισμική παρακαταθήκη. Χαμογελούμε με τα εξωφρενικά πορτρέτα του Αξελροντ, ίσως γιατί υποσυνείδητα τοποθετούμε τους εαυτούς μας απέναντι σε αυτά τα πρόσωπα-καρικατούρες, ξέροντας ότι δεν είμαστε σαν αυτά (άλλωστε, δεν υπάρχουν!), παρ' ότι διαισθανόμαστε ότι κάπου τους μοιάζουμε. Είναι σαν η λογοτεχνία, μιλώντας για τους ίδιους τους συγγραφείς της, να αποκαλύπτει εκείνη την κοινή μας αδυναμία απέναντι στη ζωή, στη σύγχρονη πραγματικότητα, στο μυστήριο της τέχνης κ.ο.κ. Γι' αυτό και ο συγγραφέας τοποθετεί μέσα στον κόσμο του βιβλίου έναν κατοπτρισμό του εαυτού του, όταν ανακαλύπτει στην Καλιφόρνια ένα κατάστημα με την επωνυμία «Παιχνίδια Αξελροντ».

Είναι φανερό ότι το εύρος ενός τέτοιου βιβλίου δεν μπορεί να γίνει αντικειμενικά αντιληπτό. Η μετάφραση του Παντελή Ανδρικόπουλου καταφέρνει να φωτίσει ορισμένα μόνο ζητήματα, και αυτό είναι ό,τι καλύτερο θα μπορούσε να κάνει. Η οριστική αναγνώριση των συνδηλωτικών προθέσεων του συγγραφέα είναι νομοτελειακώς αδύνατη. Πάντα μένει κάτι απροσδιόριστο στις ιστορίες αυτές, για να διατηρεί ο αναγνώστης τη δυνατότητα να τις χρησιμοποιεί ως παραδείγματα. Ταυτόχρονα, είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Αξελροντ γράφει ένα καθαρά «αμερικανικό» βιβλίο. Οι πολιτικοί υπαινιγμοί, οι αναφορές στη βιομηχανία του θεάματος, τα λογής αστεία (για την ψυχανάλυση, την Ευρώπη, το φεμινισμό κ.λπ.), η χρήση ιδιωματισμών γίντις φέρνουν στο μυαλό το ύφος του Γούντι Αλεν και αποκτούν έναν αυτοσαρκαστικό χαρακτήρα (προερχόμενα από έναν καθηγητή Πανεπιστημίου της Δυτικής Ακτής).

Οι «απόκρυφες» ιστορίες του Αξελροντ κινδυνεύουν να γίνουν εύκολα βαρετές. Καταλήγουν να μοιάζουν η μία με την άλλη. Διατηρούν τη δραστικότητά τους όταν διαβάζονται κατά μόνας και ίσως με κάποια χρονική απόσταση ανάμεσά τους. Είναι και αυτή μια συνθήκη του εξωφρενικού τους χαρακτήρα. Το «Γκαράζ του Χέμινγουεϊ» μοιάζει με ένα jokebook για διανοούμενους. Πόσες γελοιογραφίες αντέχει να διαβάσει κανείς μονομιάς, προτού δυσανασχετήσει;



ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/07/2005