Ιστορία της Ιταλικής λογοτεχνίας

Το βιβλίο αυτό προσπαθεί να κατασκευάσει το 'πλέγμα' των πιο σημαντικών στιγμών της ιταλικής λογοτεχνίας. Κάθε κεφάλαιο αρχίζει με μια ιστορική εισαγωγή και συνεχίζει με μια ανάλυση των ομάδων των διανοούμενων και μια παρουσίαση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών τους έργων. Αξιοσημείωτη είναι η ικανότητα με την οποία συνυπάρχουν, διαδοχικά, οικονομικές αναλύσεις, κοινωνιολογικές συμπεριφορές, έρευνες πάνω στην ιστορία των λογοτεχνικών ειδών και πάνω στις σχέσεις συγγραφέα-κοινού, προσδίδοντας στο βιβλίο ένα εξαιρετικό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον.





Για την "Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας" του Αλμπέρτο Αζόρ Ρόζα, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Ρώμης, ο Φοίβος Γκικόπουλος, καθηγητής της Ιταλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, γράφει στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης:



Εκείνο που προσπαθεί να κατασκευάσει στην ιστορία του ο Αζόρ Ρόζα, είναι μια ιστορική γραμμή, και σ' αυτή την προσπάθεια το έργο του έχει πολλές αρετές. Βασίζεται σε μια στιβαρή γενική οργανωτική δομή, έτσι ώστε κάθε κεφάλαιο να αρχίζει με μια ιστορική εισαγωγή, να συνεχίζει με μια ανάλυση των "ομάδων των διανοουμένων" και με την εξέταση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών έργων. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η οξυδέρκεια με την οποία θεσμοθετούνται οι σχέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά στοιχεία, ο δεξιοτεχνικός χειρισμός της κριτικής και της διαλογικής σκέψης, η ικανότητα με την οποία συνυπάρχουν, διαδοχικά, οικονομικές αναλύσεις, κοινωνιολογικά συμπεράσματα, έρευνες σε υφολογικό επίπεδο ή πάνω στις σχέσεις συγγραφέα-κοινού, έρευνες πάνω στην ιστορία των λογοτεχνικών ειδών, κ.λπ., για να ξεπεράσει ο συγγραφέας τις παραδοσιακές ερμηνείες και να δώσει νέες ερμηνείες και νέες κρίσεις για πολλούς δημιουργούς ή στιγμές της ιταλικής λογοτεχνικής ιστορίας. Πράγματι (και δεν είναι λίγο) το βιβλίο καταφέρνει να κατασκευάσει το "πλέγμα", αν όχι της λογοτεχνικής ιστορίας στο σύνολό της, σίγουρα όμως των πιο σημαντικών στιγμών της, μέσα από μια επίπονη διαδικασία απελευθέρωσης από όλα τα τα προηγούμενα ιδεολογικά σχήματα (προοδευτικά ή συντηρητικά), τον εντοπισμό όλων των ιδεολογικών θέσεων των ιταλικών ομάδων διανοουμένων και τη σχέση τους με τα πραγματικά κοινωνικά κινήματα και την κατάσταση και τα σχέδια των κυρίαρχων τάξεων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1698 ο Τζιοβάνι Μάριο Κρεσιμπένι δημοσιεύει το έργο Ιστορία της Λαϊκής Ποίησης, το 1723 ο Λουντοβίκο Αντόνιο Μουρατόρι αρχίζει τη συγγραφή του Rerum Italicarum Scriptores, το 1739 ο Φραντσέσκο Κουάντριο γράφει το Περί της ιστορίας και της λογικής του κάθε ποιήματος και ο Τζιρόλαμο Τιραμπόσκι συνθέτει από το 1772 ως το 1781 τη μνημειώδη Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας. Ενα νέο λογοτεχνικό είδος, με τους κανόνες και τους κώδικές του, γεννιέται στα ιταλικά γράμματα. Από τότε πολύ νερό κύλησε στ' αυλάκι της ιστορίας της ιταλικής λογοτεχνίας, μέσα από τη σκέψη του Ντε Σάνκτις, του Κρότσε και του Γκράμσι. Μια πλούσια παράδοση που φτάνει ως τις ημέρες μας.

Ενα αδιαμφισβήτητο όμως δεδομένο είναι ότι οι περισσότερες Ιστορίες Λογοτεχνίας που κυκλοφορούν σε ιταλικό επίπεδο, και όχι μόνο, είναι ανεπαρκείς: δεν αντέχουν σε κριτική ανάλυση, χρησιμοποιούνται με αβεβαιότητα από τους διδάσκοντες, συχνά δεν γίνονται αποδεκτές από τους διδασκόμενους και δεν συγκινούν τους αναγνώστες. Ακόμη και οι καλύτερες και πιο γνωστές από αυτές (Ναταλίνο Σαπένιο, Ατίλιο Μομιλιάνο, Λουίτζι Ρούσο, Μάριο Σανσόνε, Τζιοβάνι Τζέτο) έχουν ολοκληρώσει πια τον κύκλο τους. Είναι όμως επίσης αληθινό ότι αναπόφευκτα κάθε εγχειρίδιο είχε τις καλά φωτισμένες περιοχές του και τις γκρίζες ζώνες του. Παρ' όλα αυτά δεν ήταν αυτός ο πιο βαθύς λόγος της κρίσης τους, αν και είναι προφανές ότι αυτό το μοντέλο ατομικής αναζήτησης ήταν σε κρίση.

Η δύναμη εκείνων των έργων λοιπόν, και η σημερινή τους απόρριψη, βρίσκεται στην ιδεολογία τους, στον γενικό σχεδιασμό της ιστορίας της κουλτούρας και του ιταλικού «πολιτισμού» και στην αντίληψη περί λογοτεχνίας και των μεθόδων ανάλυσης και κριτικής αποτίμησης των λογοτεχνικών κειμένων πάνω στα οποία βασίζονταν: ιδεολογία και ιστορικός σχεδιασμός φιλελευθεροριζοσπαστικού τύπου, ιδεαλιστικές θεωρήσεις και μέθοδοι.

Ακόμη, μια πραγματική ρήξη στα ιστοριογραφικά σχήματα και στους παραδοσιακούς ιδεολογικούς προσανατολισμούς δεν παρατηρήθηκε ούτε στα εγχειρίδια που κυκλοφόρησαν τα επόμενα χρόνια από μαρξιστές μελετητές ή προσανατολισμένους στα αποτελέσματα της μαρξιστικής θεωρίας και ιστοριογραφίας (Τζιουζέπε Πετρόνιο, Κάρλο Σαλινάρι), και προφανώς στραμμένους, τουλάχιστον προγραμματικά, στο να επισημάνουν στα εγχειρίδιά τους την ιστορία της εξέλιξης των λογοτεχνικών κινημάτων σε σχέση με την οικονομική και πολιτική ιστορία του ιταλικού λαού στο σύνολό του. Οι προϋποθέσεις που βρίσκονται πίσω από αυτά τα εγχειρίδια είναι πάντα εκείνες του Ντε Σάνκτις και του Κρότσε. Για να παρακολουθήσουμε αληθινές προσπάθειες ρήξης έπρεπε να περιμένουμε την Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας του Αλμπέρτο Αζόρ Ρόζα.

Η Ιστορία του Αζόρ Ρόζα βασίζεται σε μια στιβαρή γενική οργανωτική δομή, έτσι ώστε κάθε κεφάλαιο να αρχίζει με μια ιστορική εισαγωγή, να συνεχίζεται με μια ανάλυση των «ομάδων των διανοουμένων» και με την εξέταση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών έργων. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η οξυδέρκεια με την οποία θεσμοθετούνται οι σχέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά στοιχεία, ο δεξιοτεχνικός χειρισμός της κριτικής και της διαλογικής σκέψης, η ικανότητα με την οποία συνυπάρχουν, διαδοχικά, οικονομικές αναλύσεις, κοινωνιολογικά συμπεράσματα, έρευνες σε υφολογικό επίπεδο ή πάνω στις σχέσεις συγγραφέα - κοινού, έρευνες πάνω στην ιστορία των λογοτεχνικών ειδών κτλ., για να ξεπεράσει ο συγγραφέας τις παραδοσιακές ερμηνείες και να δώσει νέες ερμηνείες και νέες κρίσεις για πολλούς δημιουργούς ή στιγμές της ιταλικής λογοτεχνικής ιστορίας. Πράγματι (και δεν είναι λίγο), το βιβλίο καταφέρνει να κατασκευάσει το «πλέγμα» αν όχι της ιταλικής λογοτεχνικής ιστορίας στο σύνολό της, σίγουρα όμως των πιο σημαντικών θεσμικών στιγμών της.

Μέσα σε αυτό λοιπόν το στιβαρό γενικό σχήμα εισάγονται παρενθέσεις δοκιμιακού τύπου, υπάρχει η παρουσία πολεμικών και εκτυφλωτικά λαμπρών κρίσεων, ιδεολογικές θεωρήσεις συνδεδεμένες με τη λογοτεχνική κοινωνιολογία, την ιστορία της ποιητικής, την ιστορία της φόρμας και των λογοτεχνικών ειδών, τη σχέση του λογοτεχνικού έργου με τα ιδεολογικά επίπεδα, σημασιολογικά ή φορμαλιστικά, και από την άλλη μεριά η προσωπικότητα του συγγραφέα, με την ψυχολογία του και την ιδεολογία του, με την ποιητική του και τις δημιουργικές ικανότητές του, καθώς και το κοινό των αναγνωστών με τους θεσμούς του και τον βαθμό υποδοχής των έργων, με τις προσδοκίες του και τις αντιδράσεις του γούστου.

Κάθε φορά ο Αζόρ Ρόζα παρουσιάζει τη μεθοδολογική του προσέγγιση και βασίζει τις επιλογές του σε λογικές προσωπικού γούστου ή αντιδρά με πολεμική γλώσσα σε άλλες κριτικές θέσεις (όπως οι εξάρσεις της λαϊκιστικής κουλτούρας για τον Γκολντόνι ή οι θέσεις για τον τελευταίο Λεοπάρντι, εμπνευσμένες από ηθικοπολιτικό πάθος και από μια ανοιχτή συμπάθεια για την ιδεολογική του προοδευτικότητα).

Επιστρέφουμε λοιπόν στο αρχικό μας σημείο. Οι μεγάλες ιστοριογραφικές συνθέσεις ήταν ως σήμερα ­ άλλες περισσότερο, άλλες λιγότερο ­ ανεπαρκείς, όχι μόνο για εξωτερικούς παράγοντες (ισχνότητα και προχειρότητα της εκδοτικής οργάνωσης, ανομοιογένεια του κοινού στο οποίο απευθύνονταν, βαθιά κρίση του σχολικού θεσμού), αλλά και για εσωτερικούς λόγους, ανεπαρκούς τεχνικής και πολιτισμικής προετοιμασίας όχι μόνο των μεμονωμένων μελετητών, αλλά και του λογοτεχνικού περιβάλλοντος στο σύνολό του. Η εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι οι μελετητές της ιστορίας της λογοτεχνίας είχαν χάσει το ενδιαφέρον για τα προβλήματα της λογοτεχνικής ιστοριογραφίας και έγραφαν ιστορίες, κεφάλαια ιστοριών, εγκυκλοπαιδικά λήμματα, εγχειρίδια μόνο κατά παραγγελία.

Τώρα αντίθετα το τοπίο φαίνεται να έχει αλλάξει. Δίπλα στην προσπάθεια του Αζόρ Ρόζα, που καταδεικνύει στον συγγραφέα ένα αγνό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον, μπορούμε να θυμηθούμε και άλλα παραδείγματα πολύ σημαντικά. Αναφέρομαι σε ορισμένες προσπάθειες σύνθεσης στιγμών ή μορφών της λογοτεχνικής ιστορίας, όπως οι μελέτες του Ντιονιζότι για τον 15ο και 16ο αιώνα, εκείνες του Ραϊμόντι για τον 17ο αιώνα, του Ντεμπενεντέτι για το μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, το κεφάλαιο για τον Βοκκάκιο του Μουσέτα στην Ιταλική Λογοτεχνία του εκδοτικού οίκου Λαϊέρτσα, όπως και το πολύτομο, αλλά κάπως δύσχρηστο, έργο των Τσεζεράνι και Ντε Φεντερίτσις Το πραγματικό και το φανταστικό, που τολμά βαθιές τομές και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.



Φοίβος Γκικόπουλος

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-1999