Οι Ντονμέ της Θεσσαλονίκης

Το βιβλίο αυτό αφηγείται την ιστορία των Ντονμέ, των απόγονων των Εβραίων εκείνων που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και προσηλυτίστηκαν στο Ισλάμ μαζί με τον Μεσσία τους, τον ραβίνο Σαμπετάι Σεβή, τον 17ο αιώνα.

Για δύο αιώνες μετά τον προσηλυτισμό τους, οι Ντονμέ έγιναν αποδεκτοί ως μουσουλμάνοι, και στο τέλος του 19ου αιώνα έφτασαν στην κορυφή της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης. Οι Ντονμέ συνέβαλαν κατά πολύ στη μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης σε μια κοσμοπολίτικη πόλη, προωθώντας νέες καινοτομίες στο εμπόριο και την οικονομία, την αστική μεταρρύθμιση και τη σύγχρονη εκπαίδευση. Τελικά έγιναν η κινητήρια δύναμη πίσω από την επανάσταση του 1908 που οδήγησε στην ανατροπή του Οθωμανού Σουλτάνου και στην ίδρυση μιας κοσμικής δημοκρατίας στην Τουρκία.

Για τους υποστηρικτές τους, οι Ντονμέ είναι φωτισμένοι κοσμικοί και Τούρκοι εθνικιστές που πολέμησαν ενάντια στις σκοτεινές δυνάμεις των δεισιδαιμονιών και του θρησκευτικού σκοταδισμού. Για τους αντιπάλους τους, ήταν απλά κρυπτο-Εβραίοι που ενεπλάκησαν σε μια συνωμοσία για τη διάλυση της ισλαμικής αυτοκρατορίας.

Πρόλογος του Γιάννη Καρατζόγλου
Λίγους μήνες μετά την έναρξη ισχύος της Συνθήκης ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1/5/1923), η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ έγραφε στο φύλλο της 16/8/1923: «ΟΙ ΝΤΟΝΜΕΔΕΣ: Διαδίδεται μετ’ επιτάσεως ότι κατόπιν ενεργειών διαφόρων, εγένετο κατ’ αρχήν αποδεκτή και εκρίθη συζητήσιμος η μη ανταλλαγή των Ντονμέδων. Η δημοσία γνώμη ακούσασα τας διαδόσεις αυτάς απορεί και εξίσταται. Οι Ντονμέδες είναι Τούρκοι, φανατικώτεροι και τουρκικώτεροι των Τούρκων. Είναι λοιπόν επιβεβλημένον αυτοί οι δυσυπόστατοι και δια τούτο επικυνδυνωδέστατοι κύριοι να ανταλλαγούν και εκ των πρώτων μάλιστα....». Σχεδόν δυο μήνες αργότερα, στο φύλλο της 2/10/1923, ενώ πλησίαζε η έναρξη της διαδικασίας ανταλλαγής, η ίδια εφημερίδα κατήγγελλε: «ΑΣ ΠΡΟΣΕΞΟΥΝ! Εντός ολίγου θ’ αρχίσει η ανταλλαγή. Δι’ αυτόν τον λόγον και πολλοί Τούρκοι ή Ντονμέδες σπεύδουν να αλβανοποιηθούν δια περιέργων και πρωτοτύπων μεθόδων προς εξαπάτησιν των Ελληνικών αρχών. Ας προσέξουν αι Ελληνικαί αρχαί να μη πέσουν εις την κουτοπόνηρον παγίδα. Αυτοί οι κύριοι πρέπει να φύγουν αμέσως από την Ελλάδα». Τα δημοσιεύματα αυτά της συγκεκριμένης αντισημιτικής και εθνικιστικής (τότε) εφημερίδας, αλλά και άλλων τοπικών φύλλων όπως η «Εφημερίς των Βαλκανίων», αντικατόπτριζαν το γενικό λαϊκό αίσθημα μετά την άφιξη των χιλιάδων προσφύγων στην πόλη, πριν καν ξεκινήσει επίσημα η ανταλλαγή. Μερικά χρόνια αργότερα, όταν η ανταλλαγή είχε συντελεσθεί , σε ανταπόκριση από την Κωνσταντινούπολη της ίδιας εφημερίδας του «Α. Βοσπορίτη» της 21/12/1927 αναφέρεται: «ΚΑΙ ΕΚΕΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ – ΓΗΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ: ...Ζήτημα μέγα και δύσλυτον υφίσταται μεταξύ των Τούρκων γηγενών και προσφύγων. Εις πολύ δεινοτέραν μοίραν από ότι συμβαίνει εις την Ελλάδα, οι Τούρκοι πρόσφυγες συγκρούονται διαρκώς μετά των Τούρκων γηγενών... Οι γηγενείς Τούρκοι διώκουν τους πρόσφυγας, δεν τους αγαπούν, δεν τους θεωρούν καν αδελφούς των, δεν τους θέλουν εις την χώραν των. Τους αποκαλούν «Ντονμέδες», ελληνόσπορους ή βουλγαρόσπορους, τους αποκαλούν εβραίους, ξένους προς παν τι τουρκικόν, αχρήστους εθνικώς, οκνηρούς, ανικάνους, μηδέν ποιούντας, αναμένοντες μόνον μοιρολατρικώς την συνδρομήν του Κράτους...»
Τα παραπάνω δημοσιεύματα απηχούν την πραγματικότητα της εποχής στις γείτονες χώρες: οι «Ντονμέδες», ένας μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων της πόλης με σημαντική ιδιαιτερότητα, την εβραϊκή τους καταγωγή, έπρεπε να φύγουν κατά την αντίληψη της «δημοσίας γνώμης» από την Θεσσαλονίκη, και έπειτα όταν ολοκληρώθηκε η εγκατάσταση τους στην Τουρκία, οι εκεί γηγενείς τους αντιμετώ-πισαν με ανάλογη εχθρότητα, «ως άγρια που ήρθαν να διώξουν τα ήμερα» ενώ το Κράτος εκεί, «ετάχθη ανεπιφυλάκτως υπέρ των γηγενών».
Αυτή ακριβώς την πραγματικότητα με ενάργεια και σχολαστικότητα πραγματεύεται ο ιστορικός Marc David Baer στο παρόν βιβλίο του, «Εξισλαμισθέντες Εβραίοι, Επαναστάτες Μουσουλμάνοι, Κοσμικοί Τούρκοι» που εκδίδεται στην ελληνική γλώσσα: όλα άρχισαν τον 17ο αιώνα, όταν στη μουσουλμανική αλλά επί της ουσίας στην εβραϊκή Σαλονίκη ριζοβολούσε το μεσσιανικό κίνημα του Σαμπετάϊ Σεβή, ενός ψευδομεσσία που ξεκίνησε από τη Σμύρνη ως ταλμουδιστής και κατέληξε προσήλυτος στη μουσουλμανική θρησκεία υπό τον φόβο του αποκεφαλισμού του.
Οι Εβραίοι οπαδοί του, αποσχισθέντες από τον ιουδαϊσμό δημιούργησαν μια ιδιαίτερη κοινότητα κατ’ όνομα μουσουλμάνων, εκείνη των «Ντονμέ» (αποστα-τών) που επέζησε μέχρι και τον 20ο αιώνα, επιδεικνύοντας φανερά την προσήλωσή τους στον Μωάμεθ, ενώ από τα στήθη τους ουδέποτε θα απεμπολήσουν την πίστη τους. Ο Baer παρακολουθεί στενά την πορεία τους, από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι την σχεδόν διάλυσή τους στην κοσμική Τουρκία, από γραπτές πηγές αλλά κυρίως μέσω αφηγήσεων και μαρτυριών επιγόνων των «Σαλονι-κιών» (Selanikli) Ντονμέ που βρέθηκαν διαβιούντες στην Τουρκία μετά την α-νταλλαγή των πληθυσμών.
Η έναρξη του κινήματος των σαμπεταϊστών
Προς το τέλος του 17ου αιώνα, στην εβραϊκή Θεσσαλονίκη μια σοβαρή ασυνέχεια συντελέστηκε με σημαντικές επιπτώσεις στην πορεία του millet των εβραίων της πόλης: ο ξαφνικός –αν και αναμενόμενος – εξισλαμισμός εκατοντάδων εβραϊκών οικογενειών και μάλιστα από την «αφρόκρεμα της αστικής τάξης». Με έναν μυθιστορηματικά λογοτεχνικό τρόπο ο Γιοσέφ Νεχαμά, ο ιστοριο-γράφος του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, αφηγείται την επόμενη μέρα όπου «τριακόσιες οικογένειες κατευθύνονται εν πομπή προς τα τζαμιά, τα οποία στολίστηκαν για την περίσταση. Οι κατηχούμενοι προχωράνε σε πυκνές γραμμές, άνδρες, γέροι και παιδιά. Οι γυναίκες ακολουθούν στην ουρά, τελείως καλυμμένες. Με τις υποδείξεις των χοτζάδων νίβονται και μόλις βρεθούν μπροστά στο μιχράμπ, προσανατολισμένο προς τη Μέκκα, καθένας απαγγέλλει με καθαρή και ευδιάκριτη φωνή την καθιερωμένη φράση: La ilah il Allah ve Mohammed ricoul oul lah! (Δεν υπάρχει άλλος Θεός από τον Θεό και ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του). Αυτή την ημέρα, 16 Κισλέβ 5547 (2 Δεκέμβρη 1686) θεωρούν οι σαββαταϊστές ως την ημέρα απελευθέρωσης τους από τις παλιές παρενοχλήσεις των ραβίνων και την επίσημη είσοδο τους στο “κατ’ επίφασιν Ισλάμ”.... ενώ αντίθετα για τους Εβραίους της Σαλονίκης μια μελανή κηλίδα και είσοδο στη διαδρομή μιάς παρακμής που θα διαρκέσει πάνω από 150 χρόνια».
Να σημειωθεί εδώ πως η γενέθλια ημερομηνία των αποστατών έχει ήδη ξεκι-νήσει πολλά χρόνια πριν, το 1651, όταν ένας ψευδομεσσίας, ο ραβίνος Σαμπετάϊ Σεβή στην πορεία του προς τον μεσσιανισμό επισκέπτεται για πρώτη φορά τη Θεσσαλονίκη, διδάσκει την Ζοχάρ κι όλοι σπεύδουν να διδαχθούν την Καμπάλα από τα χείλη του. Μαζί με τον Σαλονικιό ταλμουδιστή ραβίνο Σολομών Φλωρεντίν δημιουργεί –κατά τον Νεχαμά– χιλιάδες οπαδούς, το σπέρμα των κατοπινών Ντονμέ. Το 1666 που ο Σεβή επαγγέλλεται ότι το τέλος της Ιστορίας και η λύτρωση φθάνει, όμως ο χρόνος περνάει χωρίς να συμβεί απολύτως τίποτα παρά τη γενική αναστάτωση. Ο Σεβή που έχει αυτοανακηρυχθεί Μεσσίας καλείται στην Κωνσταντινούπολη και ενώπιον του Μεγάλου Βεζύρη θα επιλέξει να προσκυνήσει το Ισλάμ παρά τον θάνατο. Η επόμενη χρονιά 1667 τον ξαναβρίσκει στη Σαλονίκη «εν μέσω μιας συλλογικής τρέλας» των πιστών του όπου παραληρεί στη Συναγωγή Σιαλώμ. Παντρεύεται την κόρη του σπουδαίου ραβίνου Γιοσέφ Πελοσώφ και σχηματίζει την πρώτη μεγάλη ομάδα της εβραιομουσουλμανικής κοινότητας των «Ντονμέ». Οι προσήλυτοι παίρνουν την επωνυμία maamin (πιστοί) ενώ οι εβραίοι τους ονομάζουν minim (άπιστους). Ο Σεβή το 1673 εξορίζεται στην Αλβανία όπου τον συνοδεύουν η σύζυγος του και ο πεθερός του μαζί με τον Σολομών Φλωρεντίν. Τρία χρόνια αργότερα, στις 17 Σεπτεμβρίου 1676 πεθαίνει εξόριστος σαν κοινός θνητός, ενώ η σύζυγος του και οι ραβίνοι Πελοσώφ και Φλορεντίν επιστρέφουν και εγκαθίστανται στη Σαλονίκη. Όλα τα παραπάνω θα ήταν ίσως αντικείμενα μελέτης της θρησκειολογίας, αν δεν έπαιζαν έναν καίριο ρόλο στην ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης καθώς στο τέλος του 19ου και στην αρχή του 20ου αιώνα οι απόγονοι των σαμπεταϊστών, οι Ντονμέ μουσουλμάνοι της πόλης, οι οποίοι αποτελούσαν το 40-50% των μουσουλμάνων κατοίκων της, συνέβαλαν αποφασιστικά στον αστικό μετασχηματισμό της πόλης με σημαντική συμμετοχή στην ανάπτυξη των υποδομών, της παιδείας, του εμπορίου, της βιομηχανίας, της αυτοδιοίκησης, αλλά και της κοινωνικής τους δράσης και φιλανθρωπίας, ακόμα και των θεσμών. Και γι αυτό τον λόγο, το έργο του Marc David Baer είναι σημαντικό για τον Έλληνα αναγνώστη: για την συνεισφορά του στη μελέτη των Σαλονικιών Ντονμέ.

Οι Ντονμέ και οι μεταρρυθμίσεις
Ο Ντονμέ Χαμντί Μπέη θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί ο θεμελιωτής του εκσυγ-χρονισμού της Θεσσαλονίκης του τέλους του 19ου αιώνα, δεδομένου ότι ως Δήμαρχος όπου τοποθετήθηκε για πρώτη φορά τον Μάρτιο 1893 μέχρι το 1895 και στη συνέχεια το 1901 μέχρι το 1908 υπήρξε πρωτοπόρος σε μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις. Σημειωτέον ότι η εποχή των μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά την εποχή των Διαταγμάτων του Τανζιμάτ (1839-1876), είχε εντυπωσιακές επιπτώσεις και στη Θεσσαλονίκη. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές πήραν τη μορφή αλλαγών με την εισαγωγή νέων θεσμών, όπως της Δημαρχίας και του Δη-μοτικού Συμβουλίου το 1868, και της εκτέλεσης δημοσίων έργων ανάπλασης και υπηρεσιών κοινής ωφέλειας. Πράγματι, από το 1874, οπότε κατεδαφίζεται το θα-λάσσιο τείχος της πόλης και η Θεσσαλονίκη δεν είναι πια περίκλειστη, μια σειρά από εκσυγχρονιστικά έργα αλλάζουν θεαματικά την πόλη. Από το 1880 και μέχρι την επόμενη εικοσαετία η πόλη μεταμορφώνεται ριζικά: το 1887 εκχωρείται το προνόμιο παραγωγής φωταερίου στον άγγλο Kirby και ιδρύεται η Οθωμανική Εταιρεία Φωταερίου Θεσσαλονίκης, το 1899 εκχωρείται στον Χαμντί Μπέη το προνόμιο της λειτουργίας ιππήλατου τραμ που θα εγκαινιαστεί το 18933 το 1888 ιδρύεται η Οθωμανική Εταιρεία Υδάτων με βελγικά κεφάλαια και τεχνογνωσία που θα ολοκληρώσει την υδροδότηση της πόλης, επίσης το 1893, η Οθωμανική Εταιρεία κατασκευής του Λιμένα (1896) η οποία αρχίζει την εκμετάλλευση του λιμανιού το1902. Το 1897 κατασκευάζονται τα νέα σφαγεία δυτικά του Μπέστσιναρ, ενώ διάφορα σημαντικά έργα βελτίωσης της ζωής των κατοίκων εκτελούνται και μεγαλοπρεπή κτίρια αναγείρονται στην κεντρική Θεσσαλονίκη: η Σχολή Ινταντιέ (σήμερα κεντρικό κτίριο Α.Π.Θ.), το Κονάκι (Διοικητήριο), το κτίριο του Γ ? Σώματος Στρατού, το Δημοτικό Νοσοκομείο πίσω από τα χριστιανικά νεκροταφεία, ο Σταθμός Ανατολικών Σιδηροδρόμων, τοΤελωνείο στο λιμάνι, η προβλήτα αποβίβασης μπροστά στο ξενοδοχείο «Όλυμπος», η ιχθυαγορά, η ίδρυση πυροσβεστικού Σώματος, η ανάπλαση του Κήπου του Μπέστσιναρ, η λιθόστρωση της Ιστιρά, της οδού των Πύργων (Βασιλ. Όλγας) και άλλων δρόμων, γίνονται διανοίξεις οδών, δενδροφυτεύσεις κτλ.

Ο Σαμπετάι Σεβή και η βιβλιογραφία
Η βιβλιογραφία και το μελετητικό έργο γύρω από τον ψευδο-Μεσσία Σαμπετάϊ Σεβή και το κίνημα των οπαδών του είναι εκτενέστατη. Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, βρίσκουμε βιβλία σχετικά με τον Σεβή και το κίνημα του τυπωμένα στη Γερμανία, Ολλανδία, αλλά και στη Θεσσαλονίκη. Στην ελληνική ιστοριογραφία, ο Καισάριος-Κωνσταντίνος Δαπόντες (1714-1784), χρονογράφος του 18ου αιώνα, είναι πιθανότατα ο πρώτος που ασχολήθηκε με τον Σαμπετάϊ Σεβή και τη ζωή του. Το γεγονός αυτό τεκμαίρεται από τις αναφορές του Κωνσταντίνου Σάθα, του πρώτου νεοέλληνα ιστορικού (1842-1914) στο άρθρο του με τίτλο «Ο ψευδο-μεσσίας» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Χρυσσαλίς» (1863-1866) το 1866. Το άρθρο του Σάθα, παρά τα πραγματολογικά λάθη του (π.χ. γράφει ότι ο «Σαμπα-θάης... εξωρίσθη εις Κορώνην, ένθα και απεβίωσε») πρέπει να θεωρηθεί ίσως η πρώτη προσπάθεια βιογραφίας του Σεβή στην ελληνική γλώσσα. Ο θεολόγος Κωνσταντίνος Δυοβουνιώτης (1872-1943) επίσης, εκτός του άρθρου του με τίτλο «Σαββαταίοι» που δημοσιεύτηκε στο εκκλησιαστικό περιοδικό «Ιερός Σύνδεσμος» το 1910 , δημοσίευσε και το άρθρο «Ο Ψευδομεσσίας Σαββατάι Τσεβί» στο περιοδικό «Ισραηλιτική Επιθεώρησις» το 1913. Ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Ν. Καλλίνικος, εξάλλου, το 1914 δημοσίευσε στο εκκλησιαστικό περιοδικό «Πάνταινος» άρθρο με τίτλο «Οι Ντουνμέδες».
Πάντως, στην πρόσφατη ελληνική ιστοριογραφία δεν είχαμε μέχρι πρόσφατα μια ολοκληρωμένη μελέτη για το ζήτημα των σαμπεταϊστών και κατ’ επέκταση της επίδρασης των Ντονμέ στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Φυσικά υπήρξαν άλλοτε μεγαλύτερες κι άλλοτε μικρότερες αναφορές σε βιβλία σχετικά με την κοινότητα τους και την πόλη (βλέπε Leon Sciaky, «Αποχαιρετώντας τη Θεσσαλονίκη, Σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης», αρχική έκδοση 1946, ελληνική έκδοση Μπαρμπουνάκης 2007, κεφάλαιο «Ο Μεσσίας» σελ. 129-143, Π. Ριζάλ (Ιωσήφ Νεχαμά), «Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη πόλη», έκδοση Νησίδες 1997, αρχι-κή έκδοση Perin et Cie, Paris 1917 σελ. 127-128, το βιβλίο με επιμελητή τον Gilles Veinstein «Θεσσαλονίκη 1850-1918, Η “πόλη των Εβραίων” και η αφύπνιση των Βαλκανίων», έκδοση Εκάτη 1994, κεφάλαιο «Η Σελανίκ των μουσουλμάνων και των Ντονμέδων σελ. 127-130 (πρωτότυπο «Salonique 1850-1918, La “ville des Juifs” et le reveil des Balkans», Autrement 1993), Μερόπη Αναστασιάδου, «Θεσσαλονίκη 1830-1912, Μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών με-ταρρυθμίσεων», έκδοση Εστίας 2008, σελ. 115-118, 191-192 (πρωτότυπο «Salonique,1830-1912, Une ville ottoman a l’ age des Reformes», Koninklijke Brll, Netherlands, 1997), Marc Mazower, «Θεσσαλονίκη, Πόλη των φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950» έκδοση Αλεξάνδρεια 2006, κεφάλαιο «Οι Ντονμέδες» σελ. 105-111 (πρωτότυπο «Salonica, City of ghosts», Harper Collins 2004), Ναρ Αλμπέρτος, «Κειμένη επί ακτής θαλάσσης...», έκδοση Uninertsity Studio Press 1997, σελ. 87-88, Τομανάς Κώστας, «Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920» έκδοση Νησίδες 1995 κ.α. Η πορεία του Σαμπετάϊ Σεβή από τη γέννηση του στη Σμύρνη μέχρι τον θάνατο του στην εξορία της Αλβανίας, το πέρασμα του δυο φορές από την εβραϊκή Σαλονίκη και τα γεγονότα που το ακολούθησαν, η προσέλκυση των πρώτων πιστών σαμπεταϊστών στην ομολογία του, η δημιουργία της κοινότητας των Ντονμέ στην πόλη αλλά και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, με ρεαλιστικό τρόπο καταγράφονται από τον ιστοριογράφο του εβραϊσμού της πόλης, Γιοσέφ Νεχαμά, στο μνημειώδες έργο του «Ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης» το οποίο για πρώτη φορά θα εκδοθεί στη γαλλική γλώσσα, οι 4 πρώτοι τόμοι (1935-1936) από τις εκδόσεις Μόλχο και Durlacher (Paris), ο 5ος το 1959 από την Παγκόσμια Σεφαραδιτική Ομοσπονδία και ο 6ος & 7ος το 1978 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης. Όλοι οι τόμοι, συγκεντρωμένοι σε 3 βιβλία, θα εκδοθούν στην ελληνική γλώσσα μόλις το 2000 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το University Studio Press. Γεννημένος στο Bodrum (Αλικαρνασσό) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1873, ο Abraham Galante θεωρείται ο κύριος ιστορικός του εβραϊσμού της Τουρκίας. Το σχετικό έργο του ξεκινά το 1928 με το βιβλίο «Τούρκοι και Εβραίοι, ιστορική και πολιτική ανάλυση» θα συνεχιστεί το 1935 με τον τόμο «Nouveaux documents sur Sabbetai Sevi: organisation et Us et Coutumes de ses Adeptes» και το βιβλίο «Sabetay Sevi ve sabetaycilarin gelenkleri» (Ο Σαμπετάϊ Σεβή και οι παραδόσεις των σαμπεταϊστών), το 1937-1939 με το έργο του «Histoire des Juifs d’ Anatolie», για να κορυφωθεί με το 9-τομο σύγγραμμα «Histoire des Juifs de Turquie» στο οποίο θα συγκεντρώσει όλες του τις μελέτες σχετικά με τους εβραίους στην Τουρκία περιλαμβανομένης της περιπέτειας υπό τον Σαμπετάϊ Σεβή και της ίδρυσης του σχετικού κινήματος το οποίο θα εκδοθεί το πρώτον το 1941, και σε επανέκδοση το 1985 από τον εκδοτικό οίκο ISIS. Κορυφαίος μελετητής του σαμπεταϊσμού διεθνώς θεωρείται ο Gershom Scholem, εβραίος γεννημένος στην Γερμανία το 1897 ο οποίος θα μεταναστεύσει στην Παλαιστίνη το 1923 για να αφιερωθεί στην μελέτητου εβραϊκού μυστικισμού ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ διδάσκοντας Καμπάλα και μυστικισμό υπό επιστημονική οπτική.
Τα πρώτα του βιβλία «Κυριότερες τάσεις του εβραϊκού μυστικισμού» (1941), «Στα βήματα του Μεσσία» (1943) , «Σαμπατάϊ Σεβή, Ο μυστικιστής Μεσσίας 1626-1676» (1957), «Καμπάλα» (1974), θα εκδοθούν στα εβραϊκά και αργότερα στα αγγλικά. Τα δυο τελευταία βιβλία του αποτελούν μνημειώδη έργα αναφοράς για κάθε ιστορικό που ασχολείται με τον σαμπεταϊσμό. Η μελέτη του «Sabbatai Sevi, The mystical Messiah 1626-1676» η οποία εκδόθηκε στα αγγλικά από το Princeton University Press το 1973 (και επανέκδοση το 2016) με εισαγωγή του Yaakob Dweck, διατρέχει όλη τη διαδρομή του Σαμπετάϊ Σεβή από το υπόβαθρο του σαμπεταϊσμού, τα πρώτα βήματα του κινήματος στην Παλαιστίνη, μέχρι τον θάνατό του. Ο συγγραφέας στον πρόλογό του αναφέρει πως μετά την πρώτη δημοσίευση του βιβλίου, το 1957, ένας μεγάλος αριθμός αγνώστων μέχρι τότε πηγών ήρθε στο φως, το πλέον εντυπωσιακό των οποίων ήταν η ανεύρεση χειρογράφων αρχείων των Ντονμέ της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1924 τα οποία είχαν θεωρηθεί απολεσθέντα μετά την πυρκαγιά του 1917 και τα οποία τον οδήγησαν σε αναθεώρηση ή προσθήκη νέων στοιχείων στην αγγλική έκδοση. Ωστόσο, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το 1925, μια ομάδα Ντονμέ κατά την αναχώρηση της για την Τουρκία θα παραδώσει το πολύτιμο χειρόγραφο υλικό στον ραβίνο Σαούλ Αμαρίλιο της Θεσσαλονίκης ο οποίος θα κρύψει κατά την ναζιστική κατοχή τους ιστορικούς αυτούς θησαυρούς στην Αθήνα. Έτσι, το 1957, μετά την δημοσίευση του βιβλίου στα εβραϊκά, ο γιός του ραβίνου Αβραάμ Αλ-μπέρτ Αμαρίλιο εγκατεστημένος στο Ισραήλ θα αναζητήσει τους κρυμμένους φακέλους για να τους δωρίσει στο Ινστιτούτο Ανατολικών Εβραϊκών Κοινοτήτων Ben-Zvi.
Παρ’ όλα αυτά, η μελέτη του Scholem αφορά κυρίως τις συνθήκες υπό τις οποίες πραγματοποιήθηκε η αποστασία του Σεβή και των οπαδών του. Οι Ντονμέ και η Θεσσαλονίκη δεν είναι η κύρια του στόχευση.
Δυο πρόσφατες Διδακτορικές διατριβές αναφέρονται εκτεταμένα στους Ντονμέ της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για την (αδημοσίευτη) διατριβή του λέκτορα νεοελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιλινόις Πάρι Παπαμίχου -Χρονάκη με τίτλο «Οι Έλληνες, εβραίοι, μουσουλμάνοι και Ντονμέ έμποροι της Θεσσαλονίκης, 1882-1919. Ταξικοί και εθνοτικοί μετασχηματισμοί σε τροχιά εξελληνισμού», που εκδόθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης το 2011. Ο Χρονάκης αναφέρεται ειδικότερα στην διαστρωμάτωση των 3 διακριτών ομάδων των Ντονμέ της πόλης (Καπαντζί-Καράκας-Κουνιόσος), την οικονομική και επιχειρηματική τους δραστηριότητα και εξάπλωση, την εκπαιδευτική τους πολιτική, την κοινωνική τους δράση, την πρόσβασή τους στην δημόσια διοίκηση, όπως και την παρουσία τους στο πολιτιστικό κεφάλαιο, και ακόμα πιο ειδικά στα δημαρχιακά της πόλης και το εμπορικό επιμελητήριο. Η δεύτερη διατριβή είναι της τουρκάλας Dilek Akyalcin Kaya, λέκτορος της Izmir Mediterranean Academy, που εγκρίθηκε από το EHESS - Ecole des Hautes etudes en Sciences Sociales της Γαλλίας το 2013 με τίτλο “Les Sabbateens saloniciens 1845-1912: plural individuals dans une societe urbaine en transition” (Οι Σαλονικιοί Σαμπεταϊστές 1845-1912: πολυτάλαντα άτομα σε μια αστική κοινωνία σε μετάβαση). Η διατριβή της Dilek Akyalcin Kaya βασίζεται κυρίως σε γραπτές πηγές, φορολογικές ή κτηματολογικές έρευνες, επίσημα οθωμανικά αρχεία και αλληλογραφία, δικαστικά αρχεία, οθωμανικά λευκώματα, τοπικές εφημερίδες και αρχειακά χειρόγραφα, καθώς και σε απογραφή των ταφικών μνημείων σε νεκροταφείο της Κωνσταντινούπολης. Με βάση όλα αυτά, ανασυνθέτει γενεαλογικές συνδέσεις για 14 βασικές οικογένειες με στόχο να επικεντρωθεί στις οικονομικές και κοινωνικές δυνάμεις των Ντονμέ, να ερευνήσει τον ρόλο τους στην Σαλονίκη, είτε ως γαιοκτήμονες, έμποροι, τραπεζίτες είτε ως δημόσιοι λειτουργοί, και γενικά τη συμμετοχή τους στις αστικές ελίτ σε μια πόλη σε μετάβαση προς τον εξευρωπαϊσμό. Στην πρόσφατη ελληνική ιστοριογραφία, ο μόνος που έχει ασχοληθεί με τον Σαμπεταϊσμό είναι ο ερευνητής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Γιώργος Κουτζακιώτης, ο οποίος το 2011 εξέδωσε τη μελέτη «Αναμένοντας το τέλος του κόσμου τον 17ο αιώνα – Ο εβραίος μεσσίας και ο μέγας διερμηνέας» (έκδοση Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών). Τα ξεχωριστά στοιχεία της μελέτης αυτής (που την καθιστά έργο αναφοράς) είναι δυο. Το πρώτο, η παράθεση από μαρτυρίες ελληνικών ιστοριογραφικών και χρονογραφικών έργων που αναφέρονται στον βίο και την πολιτεία του Σεβή και το κίνημα του («Δωδε-κάβιβλος» του πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσιθέου, «Ιουδαϊκά» του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, «Εκκλησιαστική Ιστορία» του μητροπολίτη Μελετίου Μήτρου, «Ιστορία των συμβάντων» του Δημητρίου Ραμαδάνη και «Τα μετά την Άλωσιν» του Αθανασίου Κομνηνού Υψηλάντη). Το δεύτερο, η μετάφραση μιας εγκυκλίου του Σεβή από τα εβραϊκά στα ελληνικά από τον Παναγιώτη Νικούσιο, διερμηνέα της Υψηλής Πύλης.

Πρόσφατη διεθνής ιστοριογραφία
Με την είσοδο στον νέο αιώνα, δυο νέοι ιστορικοί μελετητές παρουσίασαν νέες μελέτες σχετικές με το κίνημα του Σαμπατάϊ Σεβή, την εξάπλωση του και τους οπαδούς του, από την εμφάνιση τους μέχρι τον 20ο αιώνα. Ο πρώτος χρονολογικά ήταν ο τουρκικής καταγωγής Cengiz Sisman, με την διδακτορική διατριβή του με τίτλο «A Jewish Messiah in the Ottoman Court: Sabbatai Sevi and the Emergence of a Judeo-Islamic Community 1666-1720 (Ένας Εβραίος Μεσσίας στην Οθωμανι-κή αυλή: ο Σαμπατάϊ Σεβή και η ανάδυση μιας εβραιο-ισλαμικής κοινότητας 1666-1720) που υποβλήθηκε το 2004 στο Πανεπιστήμιο του Harvard μετά από πολυετή έρευνα. Το ενδιαφέρον στη μελέτη για τη δική μας πλευρά επικεντρώνεται στο τρίτο κεφάλαιο, όπου υπάρχει εκτενής αναφορά στην ίδρυση της σαμπεταϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, το σχίσμα της στις σέχτες των Γιακουμπή και Κα-ράκας και την εμφάνιση των Καπαντζή μετά τον θάνατο του Οσμάν Μπαμπά. Ο ίδιος ιστορικός, το 2015 εξέδωσε την μελέτη –μετεξέλιξη της διατριβής του– με τίτλο «The burden of silence: Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Donmes», Oxford University press (Το βάρος της σιωπής: ο Σα-μπετάι Σεβή και η εξέλιξη των Οθωμανών-Τούρκων Ντονμέ) η οποία μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί το οιονεί «αντίπαλο δέος» της μελέτης του Baer. Ο Cengiz Sisman ξεκινάει με την αποτύπωση του εβραϊσμού στην Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία, αφηγείται τον βίο του Σεβή, συνεχίζει με τη γέννηση των κρυπτομεσσιανικών κινημάτων στη Αυτοκρατορία, αλλά αφιερώνει μόνο ένα κεφάλαιο για τη Θεσσα-λονίκη. Πρόκειται για το 7ο κεφάλαιο, με τίτλο «Η εμπειρία του εκμοντερνισμού, η ανάδυση των ορθόδοξων, ρεφορμιστών και φιλελευθέρων Ντονμέ»: Ο μελετητής θεωρεί ότι «η Σαλονίκη ήταν η μηχανή του Οθωμανικο-τουρκικού εκμοντερνισμού και οι Ντονμέ ήταν εξαιρετικά σημαντικοί –πιθανότατα η πιο σημαντική ομάδα επιρροής στην πόλη– στον εκμοντερνισμό αυτό. Η ίδρυση νεωτερικών σχολείων στο τέλος του 19ου αιώνα, οι πρώτοι διακριτοί θεσμοί των Ντονμέ στην πόλη, η σημαντική ισχύς στο διεθνές εμπόριο και την οικονομία της πόλης, ο εκτεταμένος αριθ-μός των ταξιδιών τους κι οι σπουδές τους στην Ευρώπη και η αυξανόμενη εμπλοκή τους στις υποθέσεις της πόλης, όλα αυτά συνέτειναν στον σχηματισμό μιας νέας, κοσμικής και μη σεκταριστικής ελίτ». Το τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «Από την Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος, η μετεγκατάσταση στην σύγχρονη Τουρκία» παρουσιάζει τους Ντονμέ ως την ιδρυτική ελίτ της σύγχρονης Τουρκίας και αφήνει υπονοούμενο ότι ο Κεμάλ Ατατούρκ ίσως να έλκει την καταγωγή του από αυτή την ομάδα.
Ο δεύτερος είναι ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου Marc David Baer, κα-θηγητής διεθνούς Ιστορίας στο London School of Economics and Political Science, ο οποίος την ίδια εποχή με τον Sisman, σχεδόν παράλληλα, ερεύνησε το ζήτημα της γέννησης και εξάπλωσης των σαμπεταϊστών Ντονμέ μέχρι τον 20οαιώνα. Ο Marc David Baer, γεννημένος στις ΗΠΑ, ξεκίνησε την έρευνα του στην δεκαετία του ’90 με αντικείμενο την εγκατάσταση των Ντονμέ στην Τουρκία του Κεμάλ και τις αντιδράσεις-επιθέσεις εναντίον τους από τον Τύπο και διάφορους Τούρκους συγγραφείς η οποία θα δημοσιευθεί αρχικά το 2004 με τίτλο «The double bind of race and religion: the conversion of the Donme to Turkish secular nationalism» (Ο διπλός δεσμός φυλής και θρησκείας: ο προσηλυτισμός των Ντονμέ στον τουρκικό κοσμικό εθνικισμό). Το 2007 θα παρουσιάσει το δεύτερο μέρος της έρευνας με τίτλο «Globalization, Cosmopolitanism and the Donme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul» (Παγκοσμιοποίηση, κοσμοπολιτισμός και οι Ντονμέ στην Οθωμανική Θεσσαλονίκη και την Τουρκική Ιστανμπούλ). Το 2010 ήρθε η ώρα για τον συγγραφέα, με την τότε ιδιότητα του αναπληρωτή καθη-γητή στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, να δημοσιεύσει το σύνολο της έρευνας του, με τίτλο «The Donme, Jewish converts, Muslim Revolutionaries and Secular Turks», Stanford University Press, το οποίο σήμερα κυκλοφορεί πλέον και στην ελληνική γλώσσα. Το ανά χείρας βιβλίο δεν αναφέρει λεπτομέρειες για τον βίο και την πολιτεία του Σεβή, καθώς δεν είναι αυτή η στόχευσή του. Το βιβλίο από τον τίτλο του ακόμα υπόσχεται να αφηγηθεί την ιστορία των Ντονμέ, και αυτό ακριβώς κάνει, και μάλιστα με τρόπο εξαιρετικό. Στο σημείο αυτό οφείλω να επισημάνω ότι ενώ υπάρχει πολύ μεγάλη ιστοριογραφία για τον πρώτο αιώνα της ιστορίας των Σαμπεταϊστών, η παρούσα έκδοση είναι η πρώτη που αφηγείται σχεδόν αποκλειστικά την ιστορία των Ντονμέ από το 1862 μέχρι πρόσφατα. Πράγματι, ενώ μέχρι σήμερα, οι μελετητές της εβραϊκής και ευρωπαϊκής ιστορίας έχουν εξετάσει λεπτομερώς το κίνημα, η εξέλιξη του όπως διαμορφώθηκε στην Οθωμανική και την Τουρκική κοινωνία με τις διαμορφωθείσες σέχτες, δεν έλαβε την προσοχή που χρειάζεται. Υπό αυτή την έννοια, το βιβλίο του Baer αποτελεί την πρώτη σημαντική μελέτη αφιερωμένη στην εξέταση των Ντονμέ σε μεγαλύτερο ιστορικό πλαίσιο, συνδυάζοντας αρχιτεκτονικά, επιγραφικά, προφορικά, αρχειακά και γενεαλογικά δεδομένα. Και, καθώς οι σελίδες του είναι γεμάτες από τις ευωδίες των κήπων των πύργων στην Οδό των Εξοχών, τις εικόνες των τουρκικών συνοικιών βορείως της οδού Αγίου Δημητρίου όπου διέμεναν οι Ντονμέ, τις επαύλεις των Καπαντζή και το τζαμί των Γιακουμπί στη συνοικία Χαμιδιέ, τα χαμένα κοιμητήρια κοντά στον τεκέ των Μεβλεβήδων και δίπλα στο εβραϊκό νεκροταφείο, τα σχολεία τους, τις επιχειρήσεις τους, και ιδίως τα πρόσωπα που δημιούργησαν τον θρύλο των Ντονμέ επιχειρηματιών, ξεπηδάει από τις σελίδες του αβίαστα η ομορφιά μιας νοσταλγικής εποχής που παρήλθε. Είναι δηλαδή σε ένα μεγάλο μέρος του, στα δυο από τα τρία κεφάλαια του, γεμάτο κοσμοπολιτική, πολυπολιτισμική και πολύγλωσση Θεσσαλονίκη όπως ήταν η πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα και έτσι, το βιβλίο προστίθεται στην εκτεταμένη βιβλιογραφία γύρω από την πόλη και συμβάλλει ουσιαστικά στην ιστοριογραφία γύρω της.

Όπου ζεις, δεν πατρίζεις...
Ο συγγραφέας στο τρίτο κεφάλαιο με τον τίτλο «Ιστανμπούλ» μας ταξιδεύει στους νέους τόπους εγκατάστασης των «Σελανικλί» Ντονμέ, το Νισάντασι, ελληνική περιοχή πριν την ανταλλαγή, όπου εγκαταστάθηκαν οι Καπαντζή, το Μπακίρκιοι και το Σουλτάναχμετ όπου συγκεντρώθηκαν οι Καράκας πλην των ευπόρων της σέχτας που πήγαν στο Μπακίρκιοι (Μακρυχώρι). Μας ξεναγεί στα σχολεία τους που «μετακόμισαν» στην πρωτεύουσα, στο Νισάντασι και το Σισλί, στο νεκροταφείο τους στο Ουσκουντάρ (Σκούταρι), το «κοιμητήριο των αηδονιών» με τα δυο τμήματα του, εκείνο των επονομαζομένων «Σαλονικιών», δηλ. των Καπαντζή, και το πιο περιποιημένο τμήμα, εκείνο των Καράκας με τάφους που φέρουν τη φωτογραφία του εκλιπόντος. Ακόμα, ο συγγραφέας μας μεταδίδει το αρνητικό για τους Ντονμέ κλίμα μαζί με τους Έλληνες και τους Εβραίους της χώρας, το περίφημο «Βαρλίκ Βεργκισί» στην κοσμική Τουρκία, μέσω των δημοσιευμάτων ή της φορολογίας ακίνητης περιουσίας το 1942. Οι πηγές του συγγραφέα εντοπίζονται σε αρχειακή έρευνα στην Τουρκία και την Ελλάδα (Άγκυρα, Ιστανμπούλ και Θεσσαλονίκη). Οι προφορικές μαρτυρίες απογόνων Ντονμέ με προσωπική συνέντευξη συνέβαλαν επίσης στην έρευνα. Πώς όμως αντλήθηκαν αυτές; Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, καθώς τα κύρια ονόματά τους είχαν πλέον εκτουρκιστεί (1937) και δεν παρέπεμπαν την Ντονμέ καταγωγή τους, ξεκίνησε με την καταγραφή των ονομάτων που έφεραν οι ταφόπλακες των γεννημένων μετά το 1880, γνωρίζοντας ότι κοιμητήρια των Ντονμέ υπάρχουν πια μόνον στην Ιστανμπούλ, για να προχωρήσει σε συσχετισμό με εκείνα που βρήκε στους οθωμανικούς «σαλναμέδες» της εποχής. Έτσι, με ανά χείρας τα Ντονμέ ονοματεπώνυμα, θα αναζητήσει επιγόνους τους στην Τουρκία και τις ΗΠΑ για να συλλέξει προφορικές μαρτυρίες από όσους θέλησαν να τις μοιρα-στούν μαζί του. Επίσης στοιχεία περιουσιών των Ντονμέ αναζητήθηκαν από το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη και τη Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγών στην Άγκυρα. Ειδικότερα στη Θεσσαλονίκη είχε την ευκαιρία να συζητήσει το θέμα με τους Πάρι Παπαμίχο Χρονάκη, Σωτήρη Δημητριάδη, Ελένη Λαμπάκη, Βασίλη Δημητριάδη, Νίκο Σταυρουλάκη, Ρένα Μόλχο, Αλμπέρτο Ναρ κι άλλους που τον βρήκαν σε ό,τι αφορά τις τοπικές πηγές.

Το βιβλίο του Baer αποτελεί πλέον μια μελέτη αναφοράς για την πορεία των Ντονμέ και η ανά χείρας έκδοση στην ελληνική γλώσσα θεωρώ ότι αποτελεί ένα εκδοτικό γεγονός για την ιστοριογραφία της Θεσσαλονίκης, χρήσιμο και απαραίτητο για τους σύγχρονους ερευνητές-μελετητές και όχι μόνον. Αναμφισβήτητα πολύτιμο για τον καθένα από μας που ενδιαφέρεται για την ιστορική, κοινωνική αλλά και πολιτισμική μετεξέλιξη της πόλης μας, η οποία σήμερα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης καλείται να επαναπροσδιορίσει το ρόλο της και τη δυναμική της.