Τα εργαλεία του φιλοσόφου

Τα Εργαλεία του Φιλοσόφου παρέχουν όλο τον απαραίτητο διανοητικό εξοπλισμό που επιτρέπει σε κάποιον να λάβει μέρος σε μια φιλοσοφική συζήτηση, να επιδοθεί σε μια ανάγνωση ή σε έναν φιλοσοφικό στοχασμό.
Καθιστά τις βασικές φιλοσοφικές έννοιες προσβάσιμες σε φοιτητές, με ένα ασυνήθιστα συνοπτικό και εύληπτο σχήμα. Το καθένα από τα 87 λήμματά του εξηγεί πώς μπορεί κανείς να αξιοποιήσει με ακρίβεια και αποτελεσματικότητα μια σημαντική έννοια ή μια τεχνική ανάπτυξης επιχειρηματολογίας.
Εκκινώντας από τις βασικές αρχές της επιχειρηματολογίας, το βιβλίο απλώνεται στα εργαλεία της αξιολόγησης και της κριτικής, καθώς επίσης και στα όρια της επιχειρηματολογίας και σε ορισμένες μορφές ριζοσπαστικής κριτικής της καθιερωμένης φιλοσοφικής μεθοδολογίας. Γραμμένα με συναρπαστικό ύφος, τα λήμματα διανθίζονται με ζωντανά και απτά παραδείγματα, ενώ συνοδεύονται και με υποδείξεις για πρόσθετη μελέτη.
Τούτος ο ιδιοφυής οδηγός μεθόδων και τεχνικών φιλοσοφίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ποικιλοτρόπως: ως εισαγωγή στις θεμελιώδεις αρχές του φιλοσοφικού στοχασμού, ως εύληπτο μάθημα φιλοσοφικής μεθόδου, ή ως βιβλίο αναφοράς στο οποίο οι αναγνώστες μπορούν να αναζητήσουν και να βρουν συνοπτικές και σαφείς αναλύσεις κομβικών εννοιών και μεθόδων. Τα Εργαλεία του Φιλοσόφου αποτελούν βασικό ανάγνωσμα όλων όσοι θέλουν να στοχάζονται φιλοσοφικά με τρόπο σωστό.
Η ελληνική έκδοση συμπληρώνεται και με ένα παράρτημα ελληνικής βιβλιογραφίας και συνοδεύεται από σημειώσεις του μεταφραστή.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το εξαιρετικό τούτο βιβλίο των Τζούλιαν Μπαγκίνι (εκδότη του περιοδικού «Philosopher's Magazine») και Πίτερ Φοσλ (καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Transylvania) δικαιολογεί απολύτως τον πρωτότυπο τίτλο του («The philosopher's toolkit»), αποτελώντας μια τακτοποιημένη «εργαλειοθήκη» στο εργαστήριο του φιλοσόφου. Και όπως θα δούμε, αυτή ήταν εξαρχής η ομολογημένη επιδίωξη των συγγραφέων: να προσφέρουν ακριβώς μια τακτοποίηση. Η πίστη τους ότι η φιλοσοφία αποτελεί εξίσου μια τέχνη και μια δεξιότητα τους οδήγησε να αντιμετωπίσουν το φιλοσοφείν ως μεθοδολογία, της οποίας το αντικείμενο διαρκώς αλλάζει και εξελίσσεται. Ετσι, οργάνωσαν το βιβλίο τους σε λήμματα, όπως ένα λεξικό ή μια εγκυκλοπαίδεια.

Τα «Εργαλεία του φιλοσόφου» απαριθμούν συνολικά 87 έννοιες και μεθόδους, διαχωρισμένες σε έξι κατηγορίες: 12 «βασικά εργαλεία επιχειρηματολογίας» (Παραγωγή, Επαγωγή, Προκείμενες... κ.λπ.), 11 «πρόσθετα εργαλεία» (Διαλεκτική, Αναλογίες, Αντλίες ενόρασης...), 29 «εργαλεία αξιολόγησης» (Το ξυράφι του Οκκαμ, Παράδοξα, Αποχρών λόγος...), 17 «εργαλεία εννοιολογικών διακρίσεων» (a priori-a posteriori, Κατηγορικό-Τροπικό, Νόημα-Αναφορά...), 10 «εργαλεία ριζικής κριτικής» (Αποδόμηση, Εμπειριοκρατική κριτική, Πραγματολογία...) και 6 «οριακά εργαλεία» (Θεώρημα του Godel, Σκεπτικισμός, Μυστικισμός... κ.ά.).

Είναι απαραίτητο να κατανοήσει κανείς εξαρχής τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένα αυτά τα εργαλεία, γιατί μόνον έτσι θα εκτιμήσει τη λογική των επιλογών που έκαναν οι συγγραφείς, τη συνθήκη της επάρκειας του υλικού, και συνεπώς τη δόκιμη χρήση του βιβλίου (σε τι μπορεί να χρησιμεύσει και σε τι όχι). Είναι προφανές ότι η έμφαση των συγγραφέων κλίνει προς την κατεύθυνση της Λογικής και της Αναλυτικής φιλοσοφίας. Επίσης, μέσω των παραδειγμάτων και των βιβλιογραφικών παραπομπών, δίνεται προτεραιότητα στη σύγχρονη φιλοσοφία και στους αντίστοιχους προβληματισμούς (Γλωσσική στροφή, φιλοσοφία του νου). Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι τα εργαλεία αναφέρονται στην κατανόηση των φιλοσοφικών κειμένων, και έτσι το σύνολο δίνει την εντύπωση μιας μετα-φιλοσοφίας.

Εδώ βρίσκεται -κατά τη γνώμη μας- και η ουσιαστικότερη αρετή του εγχειρήματος των Μπαγκίνι και Φοσλ: είναι άξια λόγου (και ίσως χαρακτηριστική της «ευκινησίας» της φιλοσοφικής σκέψης) η ευκολία με την οποία, μέσα από ένα κείμενο που δεν είναι φιλοσοφική αφήγηση ούτε ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά μόνο μια παράθεση λημμάτων, ανακύπτουν ουσιώδη ερωτήματα για τη φύση της φιλοσοφικής εργασίας. Επιχειρώντας μια τυποποίηση του συστήματος των συλλογισμών, οι συγγραφείς απαλλάσσουν από κάθε περιεχόμενο τις έννοιες που επεξηγούν, τις καθιστούν ισχυρές δυνάμεις κενές νοήματος, και έτσι κατασκευάζουν ένα σύστημα αφηρημένων συμβόλων. Ο πίνακας των περιεχομένων στα «Εργαλεία του φιλοσόφου» είναι μια «παράταξη», μια ορισμένη ακολουθία, της οποίας η ραχοκοκαλιά εκτίθεται σε κοινή θέα. Ανήκει σε μια αυτοπαθή γλώσσα που φιλοσοφεί μιλώντας για τη φιλοσοφία.

Αυτή είναι η αξία, αλλά ταυτοχρόνως και η περιστολή του βιβλίου. Απαριθμώντας τα εργαλεία, ενδέχεται να κάνει κάποιος τη σκέψη ότι η φιλοσοφία θα μπορούσε να διδάσκεται ως παραγωγική επιστήμη. Δηλαδή ότι θα μπορούσε να εδραιωθεί ως συμπέρασμα κάποιας περατοκρατικής διαδικασίας (ή μεθόδου), γενόμενη «μία» φιλοσοφία. Αυτό βέβαια θα σήμαινε ότι το φιλοσοφείν εντός της θα είχε εξ ορισμού πάψει. Η φιλοσοφία θα είχε γίνει ένα πράγμα. Θα είχε μεταμορφωθεί σε εφαρμογή. Κι όμως, η φιλοσοφία εξακολουθεί να παραμένει μια ζωντανή δραστηριότητα και να διευρύνει συνεχώς τα όριά της. Και τούτο συμβαίνει διότι τα φιλοσοφικά συστήματα δεν διαθέτουν μια νομοτέλεια στην αρχή τους, αλλά ένα κλείσιμο στο τέλος τους. Ιδού, λοιπόν, ένα παράδειγμα της reductio ad impossibile. Η φιλοσοφία δεν ξεκινά από κάποιο αδιαμφισβήτητο σταθερό υπερβατικό θεμέλιο, αλλά πολλές φορές ομοιάζει με μια μετατόπιση, που θυμίζει το sdvig των Ρώσων φουτουριστών. (Μια λέξη χωρίς αντίστοιχη στα ελληνικά, που σημαίνει ένα ξαφνικό σοκ, μια αναίτια μετατόπιση. Στα ρωσικά χρησιμοποιείται για να περιγράψει το «γεωλογικό ρήγμα». Ο Χλέμπνικοφ και οι ποιητές τού Zaum χρησιμοποιούν την έννοια του sdvig στα σημεία που η σκέψη μεταπίπτει με απότομα άλματα από ένα πεδίο σε ένα άλλο, από έναν τρόπο πραγμάτευσης σε έναν διαφορετικό, από έναν στιλιστικό τρόπο σε κάποιον καινούριο.)

Οι συγγραφείς πιθανώς να απαντούσαν ότι ακόμα και αυτές οι περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο (αυτό άλλωστε υποδεικνύουν και τα 6 «οριακά εργαλεία» που παραθέτουν). Και ίσως να έχουν δίκιο. Αυτή, όμως, θα είναι και μια απόδειξη ότι η φιλοσοφία όντως καταφέρνει να επεκτείνει κάθε φορά τα όριά της. Και μας δείχνει ότι μια διαφορετική περιοχή που αξίζει την προσοχή μας (συμπληρωματική τής εργασίας των Μπαγκίνι και Φοσλ) είναι εκείνη που εξετάζει το πλήθος των στρατηγικών που υλοποιούνται με το συνδυασμό (ή και την αντιστροφή) των εργαλείων που με τόση επάρκεια και γλαφυρότητα μας επεξηγούν.

Η ζωντάνια της γλώσσας οφείλει να είναι και η καταληκτική επισήμανση για τα «Εργαλεία του φιλοσόφου», επειδή το ύφος αποτελεί αναπόσπαστο συστατικό της ποιότητας του στοχασμού. Και εδώ οι συγγραφείς και ο μεταφραστής τα καταφέρνουν πολύ καλά. Οι συγγραφείς εκφράζουν ειλικρινή αγάπη και σεβασμό για το χώρο της φιλοσοφίας και τους φιλοσόφους. Το χιούμορ, η ιλαρότητα, το πνεύμα (wit), η καθημερινότητα δεν λείπουν από το κείμενο, το οποίο εντούτοις χαρακτηρίζεται από αυστηρότατη ακαδημαϊκή ακρίβεια. Ειδικότερα για τα ελληνικά πράγματα, το βιβλίο προσφέρει πολύτιμη υπηρεσία, συστήνοντας στο ευρύτερο κοινό σπουδαίους σύγχρονους φιλοσόφους, όπως ο Dummet, ο Grice, ο Searle, ο Cavell και ο Dennet (αν και από αυτήν την άποψη θα επιθυμούσαμε να δούμε και άλλες περιπτώσεις, όπως του David Lewis ή του Chalmers). Αλλά και ο μεταφραστής, Κώστας Θεολόγου, κάνει εξαιρετική δουλειά, υπερβαίνοντας τη (διόλου εύκολη άλλωστε) αποστολή της απόδοσης στα ελληνικά. Συμπληρώνει τη βιβλιογραφία του πρωτοτύπου με μια εκτενή ελληνική βιβλιογραφία και παρεμβαίνει με κάμποσες διαφωτιστικές σημειώσεις, καθιστώντας τα «Εργαλεία του φιλοσόφου» μία από τις πιο χρήσιμες και αξιοδιάβαστες προσθήκες στην πρόσφατη βιβλιοπαραγωγή.



ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/01/2006