Μια άλλη χώρα

Πέντε από τους ήρωες του «Μια άλλη χώρα» είναι καλλιτέχνες: ο Ρούφους, ένας μαύρος ντράμερ της τζαζ, η αδερφή του, η Άιντα, τραγουδίστρια των μπλουζ, ο Βιβάλντο, συγγραφέας με ταλέντο αλλά χωρίς έμπνευση, ο Ρίτσαρντ, συγγραφέας χωρίς ταλέντο που όμως κερδίζει την επιτυχία, και ο Έρικ, ηθοποιός και ομοφυλόφιλος. Ωστόσο, δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που καταπιάνεται με τη ζωή των καλλιτεχνών, αλλά με τις διαφυλετικές σχέσεις μεταξύ μαύρων και λευκών, που οδηγούν τον Ρούφους στην αυτοκτονία, καθώς και με τις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα: τη φιλία, τον έρωτα, το μίσος, τη ζήλια, τη μοναξιά... Η δράση εκτυλίσσεται στη Νέα Υόρκη στα τέλη της δεκαετίας του '50, αλλά και στη Γαλλία, όπου ο Έρικ ζει για αρκετά χρόνια αυτοεξόριστος, όπως είχε ζήσει και ο ίδιος ο Τζέιμς Μπόντουιν. Είναι φανερό ότι το «Μια άλλη χώρα» πηγάζει κυρίως και από τις εμπειρίες του ίδιου του συγγραφέα, παρά από τη φαντασία του: ήταν ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα που εξέφραζαν την οργή των μαύρων Αμερικανών της εποχής εκείνης, αλλά και τις ιδιαιτερότητες της αφροαμερικανικής κουλτούρας.

«Σε κρατάνε εδώ επειδή είσαι μαύρος, ενώ διατυμπανίζουν ανοησίες για τη χώρα της ελευθερίας και την πατρίδα των γενναίων... Μερικές φορές θα 'θελα να μπορούσα να γίνω μια μεγάλη γροθιά και να κάνω αυτή την ελεεινή χώρα σκόνη. Μερικές φορές πιστεύω ότι δε δικαιούται να υπάρχει».


«Ένας από τους λίγους πραγματικά απαραίτητους Αμερικανούς συγγραφείς»

Saturday Review

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν βρεθείς σ' έναν άλλο πολιτισμό αναγκάζεσαι να εξετάσεις το δικό σου», γράφει σ' ένα δοκίμιό του ο Τζέιμς Μπόλντουιν, ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς μαύρους συγγραφείς που ένωσε τη φωνή του με τις άλλες φωνές διαμαρτυρίας ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις, στην καταπίεση και στην άνιση μεταχείριση των μαύρων κατά τη δεκαετία του '60, δίνοντας σε όλα του τα έργα την πολιτική διάσταση των δεινών της εποχής του. Ο Μπόλντουιν, έχοντας δοκιμάσει διπλό αποκλεισμό λόγω του χρώματος και των ερωτικών προτιμήσεών του, κατόρθωσε να αποτυπώσει πειστικότερα από οποιονδήποτε άλλον την αθλιότητα και την κατακραυγή των μαύρων ομοφυλόφιλων στη σύγχρονη φιλελεύθερη Αμερική.

Η παραμονή του μακριά από το χώρο για τον οποίο έγραφε του πρόσφερε μια καινούρια οπτική αλλά και την ελευθερία να ασκήσει την τεχνική του, παρατηρώντας από απόσταση τις πολιτισμικές διαφορές. Παρ' ότι έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στο εξωτερικό, οι θέσεις του παρέμειναν αμετατόπιστες και, είτε έγραφε στο Παρίσι είτε στην Κωνσταντινούπολη, δεν έπαψε να εκφράζει την εμπειρία του μαύρου στην Αμερική των λευκών, μέσα από έναν μεγάλο αριθμό, εν πολλοίς αυτοβιογραφικών, δοκιμίων, μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων. Η φορτισμένη με πάθος και ένταση φωνή του μιλούσε για τον πόνο και την εξέγερση των μαύρων και τη λυτρωτική δύναμη της συσπείρωσης σε έναν κοινό αγώνα. Τα ταξίδια του δεν τον απομάκρυναν από τα κοινωνικά προβλήματα της Αμερικής και στις αρχές του '60, επιφορτισμένος με το βάρος της ευθύνης, επιστρέφει για να πάρει μέρος στους αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την αποκατάσταση της ταυτότητας των μαύρων.

Το «Μια άλλη χώρα» είναι τοποθετημένο στη Νέα Υόρκη και εστιάζεται στην κοινότητα του Χάρλεμ, όπου τα κίνητρα του κέρδους σε «κάνουν αράπη ή επιτηρητή των αραπάδων». Στο μυθιστόρημα εξετάζει τις διαφυλετικές ερωτικές και φιλικές σχέσεις, προβάλλοντας τη δυσκολία αποβολής των διακρίσεων ακόμα και στις στενότερες επαφές, καθώς το χρώμα, σαν αναπόσπαστο τμήμα της ταυτότητας, εμφανίζεται και διακηρύττει τη σημασία του όσο και αν προσεγγιστούν οι άνθρωποι.

Οι ήρωές του αποτελούν μια μικρή παρέα φίλων, στους οποίους ο Μπόλντουιν προσδίδει τις καλύτερες αλλά και τις χειρότερες ιδιότητες της φιλελεύθερης Αμερικής. Η μποέμ καλλιτεχνική συντροφιά απαρτίζεται από συγγραφείς, τραγουδιστές, ηθοποιούς, μαύρους και λευκούς που αγωνίζονται για την καταξίωση και την επαγγελματική τους άνοδο.

Αρχικά, παρουσιάζεται η τραγική ζωή του Ρούφους Σκοτ, μαύρου ντράμερ της τζαζ, του οποίου η ταυτότητα έχει δεχτεί μοιραία πλήγματα, και που ανίκανος να συμβιβαστεί με τους ρόλους που του παραχωρούνται, αφήνει, σε κάθε ευκαιρία, να εκδηλώνεται το μίσος του για τους λευκούς και η οργή του για την άνιση μεταχείριση των μαύρων. Η κατρακύλα έρχεται έπειτα από τη σχέση του με μια λευκή από το Νότο, στην οποία εκτονώνει όλο το μίσος του, θεωρώντας την υπεύθυνη για τη δυστυχία του, αν και αναπόφευκτα κάθε βίαιη πράξη στρέφεται εναντίον του. Ο Ρούφους στον αγώνα να κυριαρχήσει απολύτως πάνω στη δύστυχη λευκή γυναίκα, δοκιμάζει όλα τα στάδια της εξαθλίωσης και της αυτοεγκατάλειψης. Η αγαπημένη του είναι και φορέας της ιστορίας των λευκών, και καθώς δεν μπορεί να απαλλαγεί από τη δική του ιστορία, τα συγκρουόμενα συναισθήματά του τον οδηγούν στην αυτοκαταστροφή και στην αυτοκτονία και τη γυναίκα στην τρέλα.

Στη σκιά του θανάτου τού Ρούφους συνεχίζεται η ζωή των φίλων του και της αδελφής του, Αϊντα, η οποία μετά το θάνατο του αδελφού της σχετίζεται με τον Βιβάλντο, το στενότερο λευκό φίλο του, και αγωνίζεται να πετύχει και να καταξιωθεί ως τραγουδίστρια των μπλουζ ώστε να γίνει αποδεκτή παρά το χρώμα του δέρματός της. Ο δε Βιβάλντο, ιταλικής καταγωγής και συγγραφέας χωρίς έργο, δεν επιδίδεται με τον ίδιο ζήλο στο κυνήγι της επιτυχίας, αλλά πασχίζει να βελτιώσει την ποιότητα της γραφής του, με αποτέλεσμα το μυθιστόρημα που σχεδιάζει εδώ και χρόνια να προχωράει με αργούς ρυθμούς. Αντιθέτως, το εύπεπτο μυθιστόρημα του φίλου του Ρίτσαρντ, βρίσκει εύκολα εκδότη, πουλάει μεγάλο αριθμό αντιτύπων και ο ίδιος γεύεται τους καρπούς της επιτυχίας αλλά και την περιφρόνηση της συζύγου του Κας, που τον θεωρεί θύμα της ευκολίας και προτιμά τη σεμνότητα και επιμονή του Βιβάλντο.

Μέσα σ' αυτή την ταραγμένη ατμόσφαιρα επιστρέφει ο κοινός τους φίλος, ο ομοφυλόφιλος ηθοποιός Ερικ, από τη Γαλλία, όπου και ζούσε αυτοεξόριστος, όπως είχε ζήσει και ο ίδιος ο Μπόλντουιν, (εμπειρία που έχει περιγραφεί εκτενέστατα στο «Giovannies Room»), φέρνοντας στην επιφάνεια τα χάσματα, τα εσωτερικά τους ναρκοπέδια, την υποβόσκουσα οργή αλλά και την επιτακτική τους ανάγκη να αγαπηθούν, ενώ ζουν και κινούνται στο Χάρλεμ, όπου το εχθρικό περιβάλλον αφήνει ελάχιστα περιθώρια γι' αγάπη. Υστερα από τις αποτυχημένες απόπειρές τους να σχετισθούν μαθαίνουν πως «η αγάπη είναι μια χώρα για την οποία δεν ξέρουν τίποτα», και με τρόπο οδυνηρό διαπιστώνουν πως «το να εξελίσσεσαι σημαίνει να μαθαίνεις όλο και περισσότερα για τον πόνο». Σ' αυτόν το χωρίς οάσεις τόπο όλοι οι μηχανισμοί έχουν κινητοποιηθεί για την απόκτηση χρημάτων, και απελπισμένα τρέχουν να προλάβουν να πετύχουν, πριν χαθούν στο βάλτο της μποέμικης ζωής τους.

Ο Μπόλντουιν στο «Μια άλλη Χώρα», όπως και σε άλλα έργα του αποδίδει την ατμόσφαιρα των τζαζ κλαμπ με το διάχυτο ερωτισμό και τις ατελείωτες συζητήσεις, ενώ ταυτόχρονα απομυθοποιεί τις στερεότυπες εικόνες προβάλλοντας την παρακμή και την εγκατάλειψη που δοκίμαζαν οι μαύροι τραγουδιστές καθώς και τον ανελέητο αγώνα τους για προβολή και αναρρίχηση. Πίσω από την εικόνα της ανεμελιάς και της υποβόσκουσας λαγνείας, υπήρχε η αγωνία για την επιβίωση, που έτρεπε συχνά το σώμα τους σε «τάφο της αυτοεκτίμησής τους».

Μέσα από τις καταστάσεις που περιγράφει προβάλλει ο λόγος που η ένθερμη υποδοχή της τζαζ από τους λευκούς ως μορφή ανατρεπτικής κουλτούρας είχε ως αποτέλεσμα να λεηλατηθεί και να απολέσει τον αρχικό δυναμισμό της. Η δήθεν ενσωμάτωσή της δεν ήταν αποδοχή αλλά ένας ακόμα τρόπος για να καταστεί όμηρος της λευκής καταναλωτικής κοινωνίας και να αποδυναμωθεί.

Επίσης, ο μύθος που δίνει έμφαση στον ερωτισμό του μαύρου μουσικού και η προβολή αυτού του μύθου είναι μια ακόμα διαστρέβλωση των λευκών, οι οποίοι τον κατασκεύασαν για ταχύτατη κατανάλωση. Ο Μπόλντουιν προειδοποιεί πως αν οι μαύροι μουσικοί υιοθετήσουν αυτό το ρόλο και δεν αντισταθούν στα προκατασκευασμένα εμπορικά μοντέλα, θα καταστραφούν, όπως και ο τραγικός χαρακτήρας τού «Μια άλλη χώρα» Ρούφους Σκοτ, ο οποίος υπήρξε θύμα της αποδοχής πριν ο ίδιος προλάβει να εδραιωθεί στο χώρο. Αντιθέτως, η αδελφή του Αϊντα, έχοντας αντιληφθεί τους κανόνες του παιχνιδιού, αγωνίζεται να αναρριχηθεί σε μαύρη ντίβα της τζαζ, ώστε να καταστεί απρόσβλητη.

Ο Μπόλντουιν υπήρξε μέχρι το θάνατό του, το 1987, πολέμιος των φυλετικών διακρίσεων και κατηγορήθηκε από την κριτική πως παρά τις προσπάθειές του να αποστασιοποιηθεί από την παράδοση της διαμαρτυρίας και να αποβάλει το στίγμα του συγγραφέα που χρησιμοποιεί τα έργα του για προπαγάνδα, δεν κατόρθωσε παρά να ενισχύει τα φυλετικά στερεότυπα που πάσχιζε να παροπλίσει. Ολοι, όμως, σήμερα αναγνωρίζουν πως παρά την αδυναμία του να ξεφύγει από τη συνεχή παράθεση προσωπικών βιωμάτων, τα έργα του, μεταφέροντας τη φωνή των μαύρων της Αμερικής, διαθέτουν μια ποιότητα προφητική και περιγράφουν την εικόνα ενός νέου κόσμου, όπου οι μαύροι θα καταφέρουν «να γλιτώσουν από τη συμπόνια των λευκών», έναν κόσμο όπου και οι λευκοί θα έχουν μάθει «να ζουν χωρίς την επιβεβαίωση των μαύρων».



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/06/2003