Ποιήματα 1941-2002

Που κύλησαν οι λέξεις μου;


Πού κύλησαν οι λέξεις μου;
Στην άπλα τ' ουρανού;
Στη μαύρη οπή της νύχτας;
Ή μες στους μαύρους κάλυκες
Ενός αιώνιου ρόδου;

Από τη σελίδα 591 του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Την ουσιαστική πορεία μιας ζωής καταγράφει η έκδοση των ποιητικών απάντων του Τάκη Βαρβιτσιώτη. Ο πολυβραβευμένος, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ποιητής, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας (1998), επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών (1999), θέτει στη διάθεση του αναγνώστη το σύνολο του ποιητικού του έργου, που προκαλεί δέος με το εύρος του και τη σταθερότητά του. «Ο Βαρβιτσιώτης προχώρησε στα χρόνια χωρίς ποτέ να γεράσει» παρατηρεί εύστοχα ο Βιτσέντσο Ρότολο. Λέξεις μαγικές που γεννούν νέα νοήματα και μαζί νέες ουτοπίες, ρυθμοί λυρικοί που μας παρασύρουν σε διονυσιακό χορό και σε ξέσπασμα ανείπωτης χαράς μπροστά στο «αίνιγμα μιας αιώνιας γιορτής» κυλούν από την πένα του εδώ και εξήντα τουλάχιστον χρόνια, χωρίς να στερεύουν ποτέ οι πηγές του.

Αν και μερικά από τα ωραιότερα ποιήματά του εκφράζουν την οργή του (για τη δικτατορία, το περιβάλλον, την κοινωνική ανισότητα), κυριαρχεί σταθερά η εικόνα ενός ενιαίου σύμπαντος, ομοούσιου, με όλη τη σοφία κρυμμένη σε κάθε μικρόκοσμο: «Κι η πιο μικρή σταγόνα της βροχής / ξέρει όλα τα μυστικά μας». Το έργο του διαπνέεται από μια αδιάλειπτη αισιοδοξία, με απλές λέξεις που οδηγούν στην καρδιά των πραγμάτων να εκφράζουν την απορία του μπροστά στο συνεχιζόμενο θαύμα της ζωής: «Πώς είν' ακόμα δυνατό να κρύβεται / τόση χαρά σ' ένα μόνο λουλούδι». Συνθέτει τα κοινωνικά του μηνύματα σε ύφος λυρικό, θέτοντας ερωτήματα που αποκαλύπτουν δειλά την αγωνία του: «Γιατί να πνίγουμε κάθε βραδιά / χιλιάδες άστρα / μέσα στο πηγάδι;». Το κάθε του μήνυμα είναι συγχρόνως ποιητικό, μεταφυσικό, κοινωνικό.

Οπως όλοι οι σπουδαίοι ποιητές, ο Τάκης Βαρβιτσιώτης συνομιλεί με τον θάνατο. Ο έντονος λυρικός ρυθμός του μετατρέπει τη θεματική του θανάτου σε δοξαστικό τραγούδι, σε ζωή, ποιητική ή αιώνια, και τον οδηγεί στη δημιουργία μερικών από τα ωραιότερα θρησκευτικά ποιήματα που υπάρχουν στη γλώσσα μας. Πίστη και ποίηση ενώνονται για να μας δώσουν μια μεταφυσική θέαση της ζωής, ενώ πρωτότυπες εικόνες μάς μεταφέρουν στα βάθη της ύπαρξης. «Εγώ τον ουρανό δεν κάνω απόπειρα ν' αγγίξω» είχε γράψει η μεγάλη, η γήινη Σαπφώ (σε απόδοση Οδυσσέα Ελύτη). Στην ποίηση του Βαρβιτσιώτη συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: το σύννεφο γίνεται φως, διαπερνά και τις πιο σύνθετες σκέψεις, με το γαλάζιο να υπερισχύει και τον ουρανό να καταλαμβάνει τη γη. «Οι πιρόγες ξεκινούν να φτάσουνε τον ουρανό», ενώ η νεκρή θα ξυπνήσει, όπως η «ωραία που αναπαύεται / μέσα στην πιο γαλάζια σαρκοφάγο». Ο ποιητής υμνεί την ομορφιά, όχι ως εφήμερο χαρακτηριστικό, αλλά ως πεμπτουσία της ζωής, που δεν εγκαταλείπει τον άνθρωπο ούτε στη μεταθανάτια ύπαρξή του. Και όταν χρησιμοποιεί γήινες εικόνες για να περιγράψει τον ουρανό, δείχνει τον δικό του τρόπο να συμφιλιωθούμε με το «ανοίκειο»: «Ελα να δεις τον ουρανό / που όλο γυαλίζει τα έπιπλά του». Ο ουρανός γίνεται ένας απέραντος χώρος αέναης έμπνευσης και χαράς. Οπως στον Μποντλέρ, ισοδυναμεί με την ποίηση.

Ωστόσο η ποίηση του Βαρβιτσιώτη δεν είναι αυτή που απονέμει αθανασία, όπως στη Σαπφώ ή στον Πίνδαρο. Οι στίχοι του είναι μια προσευχή, ένας συνεχής ύμνος στην παντοδυναμία της ποίησης, καθώς μας βοηθά να ξεφύγουμε από το «σκοτεινό τετράγωνο», να επινοήσουμε «ένα παραμύθι», λυρική ποίηση, που δεν ασχολείται τόσο με το άλγος στο οποίο υποβάλλεται το ποιητικό Εγώ, αλλά με τις ελπίδες, τα όνειρα, τα οράματα, με σύμβολα πολύσημα, κυρίως αμφίσημα, όπως στη σοφία του λαού.

Μέσα από την ποίησή του αναδύονται αρχετυπικές φιγούρες και εικόνες. Ο καθρέφτης, σημαντικό αρχέτυπο που επανέρχεται συχνά, κατοπτρίζει τον ουρανό, με πολλαπλούς συμβολισμούς. Αρχικά συνώνυμο του φωτός ή μέσο για την αναζήτησή του, ο καθρέφτης μεταμορφώνεται σε ζωή-παγίδα, ζωή-ανταύγεια ή θάνατο που μας ξυπνά σε μια νέα ζωή. Ο κήπος, πρωταρχικός χώρος ύπαρξης, επωμίζεται όλο το συμβολικό βάρος του κήπου της Εδέμ. H άβυσσος δεν είναι, όπως στον Γιουνγκ, αρχέτυπο της τρομερής μητέρας, παραπέμπει σε μια διαφορετική υπόσταση του ανθρώπου που οδηγεί σε μυστική ένωση με το θεϊκό. Το άλογο δεν είναι μονάχα το αρχετυπικό άλογο που μας μεταφέρει προς ή από τον χώρο των νεκρών. Είναι συνάμα ο Πήγασος-ποίηση που παλεύει με το σκοτάδι και το κερδίζει: «Το άλογο της νύχτας / πέρασε από μπροστά μου χαρούμενο».

«Αγια του ποιήματος σιωπή». Μέσα στο γόνιμο τοπίο της σιωπής ο λόγος ρέει, δημιουργώντας συνεχώς πρωταρχικές εικόνες. Και ο ποιητής προσκαλεί τους αναγνώστες σε ένα τοπίο ολοδικό του.



Ζωή Σαμαρά (καθηγήτρια της Θεωρίας της Λογοτεχνίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-05-2004