Επικοινωνία και κοινωνία

Βρισκόμαστε στην αυγή ενός νέου αιώνα και πληθαίνουν τα ερωτήματα όσον αφορά στα κύρια χαρακτηριστικά του κόσμου που έρχεται. Πολλά σενάρια και εικασίες έχουν δει το φως της δημοσιότητας, από υπεραισιόδοξες έως άκρως απαισιόδοξες απόψεις. Το βέβαιο όμως είναι ότι, όσο ο κόσμος εξελίσσεται και παράλληλα γίνεται όλο και πιό σύνθετος, τόσο περισσότερο τα Μέσα Επικοινωνίας καταλαμβάνουν μια κυρίαρχη θέση και συχνά υπερισχύουν έναντι των άλλων τομέων της κοινωνίας, αλλά και της οικονομίας. Επίσης, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, κοινωνικοί θεσμοί, εξαναγκάζονται να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης επικοινωνίας, με αποτέλεσμα η διαμόρφωση και η πορεία των σύγχρονων κοινωνιών να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα σύγχρονα Μέσα Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, τα οποία αποκτούν όλο και περισσότερο μια οικουμενική διάσταση και εμβέλεια και λειτουργούν εντός και κατά μήκος διαφορετικών κρατών.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Όσο ο κόσμος εξελίσσεται και γίνεται ολοένα και πιο σύνθετος τόσο περισσότερο τα Μέσα Επικοινωνίας καταλαμβάνουν μια κυρίαρχη θέση σ' αυτόν, επηρεάζοντας πολλούς τομείς της κοινωνίας, της πολιτικής αλλά και της οικονομίας. Οι περισσότεροι κοινωνικοί θεσμοί (αν όχι όλοι) εξαναγκάζονται να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης «μεσοποιημένης» κοινωνίας. Με άλλα λόγια, η διαμόρφωση και η πορεία των σύγχρονων κοινωνιών εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα Μέσα, τα οποία αποκτούν όλο και περισσότερο μια οικουμενική διάσταση και εμβέλεια.

Στο νέο αυτό πλαίσιο, η παραδοσιακή αντίληψη των Μέσων μονόδρομης ή ευθύγραμμης κατεύθυνσης υπονομεύεται από τις καινούργιες σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στα Μέσα και τους χρήστες τους. Αν και τα παραδοσιακά Μέσα ακόμη παραμένουν ισχυρά, καταγράφεται ήδη ένας αυξανόμενος αριθμός αμφίδρομων υπηρεσιών και η κατανάλωση εξατομικεύεται ακόμη περισσότερο. Επιπλέον, οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις συνδέονται και επηρεάζουν την οικονομία και την πολιτική, που κι αυτές με τη σειρά τους μεταβάλλονται με τους δικούς τους ρυθμούς.

Από τη δεκαετία του 1940 και μετά, οι μελέτες για την επικοινωνία και τα Μέσα αναπτύσσονται διεθνώς σε σταθερή βάση, άλλοτε μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών, άλλοτε στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών σπουδών. Η ποικιλία των πανεπιστημιακών τμημάτων που αναπτύχθηκαν τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, πάντως, δείχνει ότι η μελέτη των Μέσων είναι διεπιστημονική. Και μόνον η παράθεση των τίτλων των Πανεπιστημιακών Τμημάτων αρκεί για του λόγου το ασφαλές: (Τμήματα Επικοινωνίας, Κινηματογράφου και Σπουδών των Μέσων, Δημοσιογραφίας, ακόμη και Σχολές Επικοινωνίας και Πληροφορίας υπάρχουν σε πολλές χώρες).

Σήμερα ελάχιστοι μελετητές θεωρούν ότι υπάρχει μια ενιαία και συνεκτική θεωρία της επικοινωνίας, μαζικής ή/και εξατομικευμένης. Θα λέγαμε μάλιστα ότι οι σπουδές επικοινωνίας συνιστούν ένα πολυπαραδειγματικό πεδίο, στο οποίο παρατηρούνται συγκλίσεις αλλά και αποκλίσεις. Δεδομένου ότι η εποχή των αυστηρών ορίων των επιστημονικών κλάδων έχει παρέλθει και ότι η αντίληψη του δέκατου ένατου αιώνα περί ενιαίων επιστημονικών κλάδων δεν απολαμβάνει στις μέρες μας την αποδοχή που είχε παλαιότερα, είναι απίθανο να επικρατήσει μια ολιστική θεώρηση του επικοινωνιακού φαινομένου. Πόσο μάλλον που στις μέρες μας βρισκόμαστε ενώπιον μιας ταχύτατης και σημαντικής μετάβασης, στης οποίας το επίκεντρο βρίσκονται οι επικοινωνιακοί θεσμοί και διαδικασίες. Η εξέλιξη των Μέσων είναι μέρος του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας και της γένεσης των αβεβαιοτήτων που αυτός επιφέρει.

Ασφαλώς, οι εξελίξεις αυτές, που επιτείνονται με τη μετάβαση στον 21ο αιώνα, θα επηρεάσουν τη θεωρία και την έρευνα της επικοινωνίας και των Μέσων. Είναι ενδεικτικό λόγου χάριν ότι, καθώς τα Μέσα συρρικνώνονται σε όλο και λιγότερους ιδιοκτήτες, οι οποίοι δρουν σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και παράλληλα σε όλο το επικοινωνιακό φάσμα, η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας των Μέσων επανέρχεται στο θεωρητικό και ερευνητικό προσκήνιο. Στο προσεχές μέλλον είναι σχεδόν βέβαιο ότι η επικοινωνιακή θεωρία και έρευνα θα προσανατολιστούν στο σημαντικό ζήτημα του καθεστώτος της ιδιοκτησίας, καθώς αναμένεται ένα ανεπανάληπτο στη ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας κύμα συγχωνεύσεων και αγοραπωλησιών, όχι μόνον ανάμεσα στους παραδοσιακούς δημοσιογραφικούς και ψυχαγωγικούς οργανισμούς, αλλά και ανάμεσα στους τηλεπικοινωνιακούς φορείς και τις εταιρείες πληροφορικής. Μια τέτοια μεταβολή θα επιφέρει μια νέα σχέση όχι μόνο στην οικονομία του ευρύτερου επικοινωνιακού πεδίου, αλλά και ανάμεσα στα Μέσα και στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς.

Αυτά μεταξύ άλλων είναι τα βασικά ερωτήματα και οι άξονες στους οποίους κινείται το βιβλίο Επικοινωνία και Κοινωνία από τον Εικοστό στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα. Πρόκειται για έναν προσεγμένο συλλογικό τόμο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου περιλαμβάνει πρωτότυπα κείμενα γνωστών επιστημόνων διεθνούς εμβέλειας (π.χ. McQuail, Blumler, Tunstall, Swanson, Hallin). Το βιβλίο αποτελείται από πέντε μέρη. Στο πρώτο μέρος, με τίτλο «Διαχρονικά Ζητήματα Επικοινωνίας», καταγράφονται θέματα που απασχολούν ανέκαθεν τη θεωρία της επικοινωνίας (δημοσιότητα, υπευθυνότητα, θέαμα). Στο δεύτερο μέρος, με τίτλο «Οι μεταβολές στο πεδίο της μαζικής επικοινωνίας», καταγράφονται οι αλλαγές που επήλθαν με την απορρύθμιση των ραδιοτηλεοπτικών συστημάτων στην Ευρώπη. Στο τρίτο μέρος, με τίτλο «Το δημοσιογραφικό πεδίο», αναλύονται οι επιπτώσεις των αλλαγών αυτών στο περιεχόμενο και την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στις επιρροές που δέχονται οι δημοσιογράφοι από τον εμπορευματικό τρόπο λειτουργίας των Μέσων καθώς και από τις τρέχουσες τεχνολογικές εξελίξεις στη συλλογή και μετάδοση των πληροφοριών. Στο τέταρτο μέρος, με τίτλο «Παγκοσμιοποίηση και Αμερικανοποίηση της μαζικής επικοινωνίας», συζητείται το κατά πόσο η παγκοσμιοποίηση των επικοινωνιών σημαίνει ταυτόχρονα και την αμερικανοποίησή τους. Οι απόψεις εδώ διίστανται, καθώς άλλοι μεν θεωρούν ότι το αμερικανικό εμπορικό μοντέλο επικοινωνίας συνιστά τον απαρέγκλιτο κανόνα λειτουργίας διεθνώς, άλλοι δε ότι στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης τα πρότυπα λειτουργίας των επικοινωνιακών συστημάτων ποικίλλουν και διαφοροποιούνται. Τέλος, στο πέμπτο μέρος, με τίτλο «Πολιτική και Επικοινωνία», εξετάζονται οι αλλαγές που επήλθαν στην πολιτική επικοινωνία από την αυξανόμενη παρέμβαση των ΜΜΕ στην πολιτική διαδικασία. Αλλαγές που έχουν να κάνουν με την αύξηση της πολιτικής δυσφορίας και του κυνισμού, την κρίση αντιπροσώπευσης, καθώς και με τη μείωση της σημασίας του κοινοβουλίου ως βασικού θεσμού της δημοκρατίας.

Φυσικά κανένα βιβλίο δεν μπορεί να εξαντλήσει την ανάλυση του επικοινωνιακού φαινομένου. Το βιβλίο όμως αυτό συμβάλλει αποφασιστικά στην κατανόηση πολλών από τις διαδικασίες που χαρακτηρίζουν τη μαζική επικοινωνία και διαγράφει αρκετές από τις μελλοντικές προοπτικές σε θεωρητικό, ερευνητικό και πρακτικό επίπεδο. Πρόκειται για μια αξιέπαινη προσπάθεια, που βοηθά τις σπουδές επικοινωνίας στη χώρα μας.



ΝΙΚΟΣ ΔΕΜΕΡΤΖΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/03/2001