Συγκριτική γραμματολογία

Με τη μετάφραση της παρούσας κριτικής εισαγωγής στη συγκριτική γραμματολογία επιδιώκεται να παρουσιαστεί στο ελληνικό κοινό η αγγλόφωνη προβληματική πάνω στο θέμα. Αν και στη Βρετανία η συγκριτική γραμματολογία δεν ευδοκίμησε σε θεσμικό επίπεδο, όπως στην Αμερική ή στη Γαλλία, το βιβλίο της Bassnett αποτελεί ένα χρήσιμο και εύλυπτο εισαγωγικό εγχειρίδιο, που μας δίνει και την ιστορική εξέλιξη της συγκριτικής γραμματολογίας, αλλά και τις νεότερες τάσεις και αναθεωρήσεις μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα. Πρόκειται για ένα μάλλον φυγόκεντρο βιβλίο που προσπαθεί να διερευνήσει τις προοπτικές που ανοίγονται, αποφεύγοντας τα κεντρομόλα ερωτήματα οντολογικής φύσεως (του τύπου «Τί είναι η συγκριτική γραμματολογία;») της γαλλικής σχολής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το εγχειρίδιο της Βρετανίδας συγκριτολόγου επιχειρεί μια εισαγωγή στη Συγκριτική Φιλολογία, η οποία εστιάζεται στην περιγραφή του αδιεξόδου στο οποίο αυτή έχει φτάσει, φτάνοντας στο σημείο να διαπιστώνει το θάνατό της, που αποδίδεται στη στενότητα της δυαδικής διάκρισης, στην ατελέσφορη ιστορική προσέγγιση και στην κοντόφθαλμη αντίληψη της λογοτεχνίας ως εκπολιτιστικής δύναμης. Η κριτική της ασκείται από μια ευρωπαϊκή, αν όχι βρετανική, σκοπιά, που περιστρέφεται γύρω από τα παραδοσιακά κέντρα του λογοτεχνικού θεσμού: τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρ' ότι επιχειρηματολογεί υπέρ της αναμόρφωσης της Σ.Φ., οι δυνατότητες ανανέωσης που αναφέρει (σύγκριση όχι μόνο ανάμεσα σε εθνικές λογοτεχνίες, αλλά και μέσα στις ίδιες τις εθνικές λογοτεχνίες, μετα-αποικιοκρατική κριτική, μεταφραστικές σπουδές) δεν καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα των σχετικών συντελούμενων αλλαγών (όπως η εθνική μειονοτική γραφή, η ηλεκτρονική λογοτεχνία και η επίδρασή της στη θεωρία της λογοτεχνίας, η υπερκειμενική γραφή και η διαδραστική μυθοπλασία).



Επιστημονικός κλάδος ή πεδίο έρευνας;



Αρκετά είναι τα αμφισβητούμενα στοιχεία σχετικά με το πεδίο έρευνας της Σ.Φ., αλλά σε ό,τι αφορά τη χώρα καταγωγής της παρατηρείται συμφωνία. Στη Γαλλία, λοιπόν, των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα για πρώτη φορά εμφανίζεται ο όρος, αλλά και αναπτύσσεται ο προβληματισμός σχετικά με τον προσδιορισμό του αντικειμένου της, μια και με τη Σ.Φ. συνέβη και αυτό το περίεργο: ότι ο όρος προηγήθηκε του αντικειμένου, προοικονομώντας με αυτόν τον τρόπο τις ανακολουθίες που θα σημαδέψουν τον κλάδο. Αργότερα, μέσα στον ίδιο αιώνα, το αντικείμενο απέκτησε και ακαδημαϊκό κύρος, με την ίδρυση πανεπιστημιακών εδρών. Με τον τρόπο αυτό, η Γαλλία βρέθηκε στη θέση να προτείνει και να στηρίζει έναν καινούριο επιστημονικό κλάδο, για να την ακολουθήσουν η Γερμανία, η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.

Στη Γαλλία, λοιπόν, γεννήθηκε η Σ.Φ., αλλά εκεί επίσης γέρασε πρόωρα. Σε αυτό συνέβαλε η αδιάλλακτη έως και μαχητική αντίληψη πως αυτή αποτελεί αυτόνομο επιστημονικό κλάδο και όχι μια μέθοδο που μπορεί να αξιοποιηθεί σε πολλαπλά αντικείμενα. Ιστορικά, πάντως, αυτή η δυσκαμψία δικαιολογείται από τη γενετική διαδικασία της Σ.Φ., δεδομένου ότι δημιουργήθηκε σε αντιστοιχία με κάποια επίσης νέα ερευνητικά πεδία, όπως η συγκριτική ανατομία και το συγκριτικό δίκαιο. Αποτέλεσμα της μαχητικής διεκδίκησης της αυτονομίας αποτέλεσε το γεγονός πως η σύγκριση έφτασε στο σημείο να μη θεωρείται μέρος της ερμηνείας και όργανο της εξήγησης/απόδειξης, αλλά το αντικείμενο της εξήγησης/απόδειξης. Αυτό γίνεται φανερό και από το γεγονός πως στη δεύτερη περίπτωση ένα μεγάλο μέρος της εξήγησης αναλώνεται στη στήριξη της νομιμότητας της σύγκρισης συγκεκριμένων κειμένων ή και γενικώς.

Αυτή η αντίληψη για τη Σ.Φ. την οδήγησε σε μια μεγάλη παρακμή και ανυποληψία, που έχει παραδεχτεί και στιγματίσει ο γνωστός Γάλλος συγκριτολόγος Guyard στο δημοφιλές εγχειρίδιό του «La Litterature Comparee» (6/1978), όπου επισημαίνει πως, αντίθετα από τις φιλολογικές μελέτες, που γνώρισαν σημαντική ανανέωση στις μεθόδους τους, η συγκριτική γραμματολογία ούτε ως προς το εύρος αλλά και την ιδιαιτερότητα της έρευνας είναι πλέον αυτό που ήταν το 1951, ούτε ακόμη το 1969.

Από τη στιγμή που αποδυναμώθηκε, η σύγκριση αποτέλεσε συχνά το άλλοθι μιας κριτικής και ερμηνευτικής ανυπαρξίας: η έλλειψη της κριτικής υπόστασης κάποιου που δεν είναι σε θέση να προσφέρει κάποιο έργο που καλύπτει έστω και ένα μικρό βιβλιογραφικό κενό στη μελέτη μιας λογοτεχνίας, καλύπτεται με τους ακροβατισμούς ανάμεσα σε δύο λογοτεχνίες. Αυτός, λοιπόν, που είναι απών από οποιαδήποτε εθνική λογοτεχνία και φιλολογία, αναζητεί την υπόστασή του σε μια επιστημονική ουτοπία, που τοποθετείται σε μια επινοημένη και εκβιασμένη περιοχή-σύνορο μεταξύ δύο εθνικών λογοτεχνιών, η οποία υφίσταται ως περιοχή υποθετικών επιδράσεων, αναλογιών ή και αντιθέσεων.

Παρ' όλα αυτά, από πολύ καιρό η Σ.Φ. έχει αποδυθεί σε μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια ανανέωσης, έχοντας κατ' αρχάς εγκαταλείψει την άγονη επιδρασιολογία, επεκτεινόμενη σε ένα πολύ πιο πλατύ φάσμα έρευνας. Καθιερωμένη πλέον εκδοχή αυτής της ανανέωσης αποτελεί το πέρασμα από τη συγκριτική γραμματολογία στη συγκριτική ποιητική (το οποίο υποστηρίζει ο γνωστός συγκριτολόγος Etiemble), αλλά και η έννοια που δίνεται στη συγκριτική κριτική από τους Αμερικανούς συγκριτολόγους, σύμφωνα με τους οποίους αυτή θεωρείται μια μορφή κριτικής που είναι αποτελεσματική εφόσον αποτελεί λειτουργικό μέρος των άλλων μορφών κριτικής (ιστορικής ή κοινωνιολογικής, ψυχολογικής/ψυχαναλυτικής, βιογραφικής, ηθικιστικής, αισθητικής ή ιμπρεσιονιστικής, φορμαλιστικής ή υφολογικής). Η σύγκριση, επομένως, μπορεί να γίνει στο επίπεδο της έρευνας που συνιστούν τα παραπάνω είδη κριτικής, αποτελώντας ένα μέρος ή και υποδιαίρεσή τους. Αυτή η άποψη αποτελεί έναν ασφαλή τρόπο επιβίωσης του συγκριτισμού, μια και του προσφέρει τη δυνατότητα να γίνεται λειτουργικό μέρος κάθε παρουσιαζόμενης κριτικής σχολής ή τάσης. Σε αυτή, όμως, την εκδοχή παύει να είναι ένας ανεξάρτητος και αυτόνομος επιστημονικός κλάδος -και αυτό πιστεύεται πως θίγει το επιστημονικό, ακαδημαϊκό άρα και επαγγελματικό στάτους εκείνων των συγκριτολόγων που μελετούν την υπαρκτή λογοτεχνία αποκλειστικά στη βάση της ουτοπίας κάποιων πιθανών κοινών συνισταμένων της.

Αλλη μια αιτία του πρόωρου γήρατος της Σ.Φ. αποτέλεσε το γεγονός πως αυτή αναπτύχθηκε παράλληλα με την εμφάνιση των εθνικών κρατών στην Ευρώπη, τα οποία αναζήτησαν τρόπους νομιμοποίησής τους και στη λογοτεχνία και, πιο συγκεκριμένα, το μερίδιό τους σε κάποιες πολιτισμικές παραδόσεις του ευρωπαϊκού παρελθόντος. Με τον τρόπο αυτόν η ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής κοινωνίας εθνών, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν σχέσεις ανταλλαγών, μέσω των οποίων αυτά αμοιβαία αναγνωρίζονται και θεσμοποιούνται, προκαλεί μια ανάλογη «κοινωνία» εθνικών λογοτεχνιών που βρίσκουν τη θέση τους μέσα στο ευρωπαϊκό (=παγκόσμιο) πλαίσιο, χάρη στη διαδικασία των ανταλλαγών που συνιστούν ένα διαχρονικό λογοτεχνικό περιβάλλον, που αποτελεί αυθεντική έκφανση της (πολιτικής και στρατιωτικής) Ιστορίας.

Η ανάπτυξη της Σ.Φ. μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο είχε συνέπεια έναν ευρωποκεντρισμό που χαρακτηριζόταν από δομή έντονα αξιολογική. Η αξιολογική προοπτική είχε διπλή διάσταση: εξωτερική, ως προς τις μη ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, και εσωτερική, ως προς τη σύσταση ενός κανόνα έργων που αντιπροσώπευαν την αντίληψη μιας υψηλής (διευρωπαϊκής) λογοτεχνίας. Είναι φανερό πως ο ευρωκεντρισμός και η αξιολογική προϋπόθεση δεν αποτελούσαν την ευνοϊκότερη συνθήκη για το συγκρητισμό, επειδή τον περιόριζαν με μια σκοπιμότητα που, ιδωμένη από τη σημερινή σκοπιά, αποτελούσε έκφραση προκατάληψης ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα. Και ως προς αυτό, όμως, το σημείο η Σ.Φ. γνωρίζει μια ανανέωση, η οποία αντιστοιχεί σε μια ανατροπή του παραδοσιακού ευρωκεντρισμού, καθώς ο συγκρητισμός παρακμάζει ερευνητικά και ακαδημαϊκά στα παραδοσιακά κέντρα, ενώ ανθεί στην Κίνα, την Ταϊβάν, την Ιαπωνία, τη Βραζιλία, την Αργεντινή, το Μεξικό- και, σε σημαντικό βαθμό, στην Ελλάδα.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/10/2002