Ανάμεσα στη σύγχυση και τη δημιουργικότητα

Ο οριακός ασθενής είναι ένας «σύγχρονος» ασθενής. Μπορεί να εμφανιστεί για βοήθεια μέσα από πολύμορφα προβλήματα και συμπτώματα: κατάθλιψη, χρήση ουσιών, απόπειρα αυτοκτονίας, υπολειτουργικότητα, συζυγικά προβλήματα κ.λ.π. Ο οριακός είναι μια, εν πολλοίς αντιφατική προσωπικότητα. Μπορεί να είναι ταλαντούχος, αλλά να μη βρίσκει νόημα σε αυτά που κάνει. Θέλει να σχετιστεί με τους συνανθρώπους του, αλλά εύκολα τερματίζει μια σχέση και εμποδίζει τον εαυτό του να δώσει ουσιαστικό περιεχόμενο σε αυτήν. Πολύ συχνά μάλιστα μοιάζει με μικρό παιδί σε έναν κόσμο ενηλίκων που τον τρομάζει και τον τραυματίζει. Με αυτή την έννοια, αν η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι μια ευκαιρία για να αναπτυχθεί ψυχικά και να οργανωθεί ως προσωπικότητα, τότε ασφαλώς η ψυχιατρική φροντίδα πρέπει να περιλαμβάνει αυτή τη δυνατότητα.
Κοινός παρανομαστής όλων των κειμένων του βιβλίου είναι η κλινική πράξη. Η επιδίωξη ήταν να συνδυαστεί η κατανόηση και η έρευνα στον ασυνείδητο ψυχικό κόσμο με τη θεραπευτική δράση. 'Ετσι, το βιβλίο προτίθεται να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια σε όλους εκείνους που ασχολούνται, από ψυχαναλυτική άποψη, με τον ψυχικό πόνο και την ψυχική διαταραχή.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ψυχοπαθολογία του οριακού ασθενούς είναι μία επίκαιρη, «σύγχρονη» ψυχοπαθολογία, με την έννοια πρώτα απ' όλα ότι περιγράφτηκε και αναλύθηκε πρόσφατα στην ιστορία της ψυχιατρικής και ψυχαναλυτικής σκέψης. Αυτό συγχρόνως τη συνδέει με σύγχρονα κοινωνικο-πολιτισμικά δεδομένα, τα οποία την προκαλούν ή την αναδεικνύουν.

Η οριακή ψυχοπαθολογία, ως νέο σημείο ή σύμπτωμα των καιρών, χαρακτηρίζεται κυρίως από τη σύγχυση στην ταυτότητα του ατόμου, η οποία συνοδεύεται από την αδυναμία του να καταλάβει τον κόσμο γύρω του. Η θεραπευτική της αντιμετώπιση γίνεται κυρίως μέσα από την ψυχαναλυτική προσέγγιση και απαιτεί λεπτούς και δύσκολους θεραπευτικούς χειρισμούς από έναν θεραπευτή ο οποίος πρέπει να διαθέτει γνώση, εμπειρία, ευκαμψία, υπομονή και αντοχή απέναντι στην πιθανή ματαίωση των θεραπευτικών του προσδοκιών.

Αυτή τη θεματική διάλεξε να μας παρουσιάσει ο Γ. Βασλαματζής με την έκδοση, από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», του βιβλίου Ανάμεσα στη σύγχυση και τη δημιουργικότητα, του οποίου ανέλαβε την επιμέλεια και στο οποίο συνέβαλε επίσης με ένα κείμενο και με την εισαγωγή.

Στο εν λόγω σύγγραμμα εκτίθενται κλινικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της ψυχοπαθολογίας του οριακού ασθενούς από ειδικούς οι οποίοι μοιράζονται την ψυχαναλυτική οπτική, αλλά μελετούν το θέμα υπό το πρίσμα διαφορετικών κλινικών εμπειριών.

Το εγχείρημα είναι δύσκολο, αφού οφείλει να συγκεράσει την ανάγκη λεπτής απόδοσης του συγκεχυμένου βιώματος του ασθενούς με τις απαιτήσεις κατηγοριοποίησης και αναγωγικού συλλογισμού της επιστημονικής σκέψης.

Το κείμενο του Γ. Βασλαματζή είναι αρκετά ενδεικτικό αυτής της διπλής απαίτησης, αφού καταφέρνει να βρει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στο συστηματικό επιστημονικό λόγο και τη βιωματική φαινομενολογική έκφραση της ψυχαναλυτικής προσέγγισης.

Η έκπληξη που μπορεί να προκύψει στον αναγνώστη στην πρώτη του επαφή με τα κείμενα μπορεί να έγκειται στο ότι αν και μέσος, «φυσιολογικός» σύγχρονος άνθρωπος, ενδέχεται να αναγνωρίσει μέσα του κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτού που περιγράφεται ως οριακός ασθενής. Εν τούτοις, καθώς η ανάγνωση προχωρεί, τα επιστημονικά ψυχοπαθολογικά κριτήρια τα οποία αναδεικνύονται μέσα στα κείμενα της συλλογής χαράσσουν σαφώς τα όρια ανάμεσα στο ψυχοπαθολογικό και το φυσιολογικό, ενώ τα κλινικά αποσπάσματα που παρατίθενται φωτίζουν αυτή τη διάκριση.

Ομως, το εν λόγω ερώτημα ταυτοχρόνως αναδεικνύει το πρωτότυπο δομικό χαρακτηριστικό της ψυχαναλυτικής σκέψης να καταργεί την ιδέα του αδιαπέραστου -αμυντικού για το μυαλό του «φυσιολογικού» ανθρώπου- ορίου ανάμεσα στο φυσιολογικό και το παθολογικό. Η ψυχαναλυτική προσέγγιση διέκρινε στο δεύτερο την εκτροπή μηχανισμών και ισορροπιών που ενυπάρχουν σε περιορισμένη ή εντοπισμένη μορφή στο πρώτο.

Απέναντι στη σύγχυση στην ταυτότητα του οριακού ασθενούς η δημιουργικότητα παραλληλίζεται με την ψυχική απαρτίωση, η δε θεραπευτική διαδικασία ισοδυναμεί με επαναδημιουργία εαυτού, αφού πρώτα αναγνωριστεί η απώλεια.

Στην καρδιά της ενδεικνυόμενης θεραπευτικής τίθεται η «δι-υποκειμενική επικοινωνία». Πρόκειται για μια μοναδική εμπειρία, όπου ο αναλυτής προσφέρει τον ψυχικό του κόσμο, ως «τόπο διαμονής και επεξεργασίας του κατακερματισμένου ψυχικού κόσμου του ασθενούς» στο πλαίσιο της μεταβιβαστικής-αντιμεταβιβαστικής σχέσης, η οποία χαρακτηρίζει την επαφή και την επικοινωνία ανάμεσα στον ψυχαναλυτή και τον ψυχαναλυόμενο.

Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, ο Ε. Gillieron προτείνει να γίνει κατανοητή η ψυχική δομή του οριακού ασθενούς, όπως και άλλες ψυχικές δομές, με βάση την αντικειμενότροπο σχέση, με βάση δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο το άτομο επενδύει στο αντικείμενο και, στην περίπτωση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, τον ψυχαναλυτή. Το δε είδος της αντικειμενοτρόπου σχέσης καθορίζεται από τις ιδιαιτερότητες της προσωπικής ιστορίας.

Στο πλαίσιο της τελευταίας, η προβληματική συμπεριφορά της μητέρας οδηγεί σε συγκεκριμένα ελλείμματα στο Εγώ του οριακού ασθενούς, γράφει ο Ρ. Giovacchini, προτείνοντας θεραπευτικά παραλλαγές της κλασικής αναλυτικής διαδικασίας, με κύριο άξονα την εκδήλωση ενδιαφέροντος εκ μέρους του ψυχαναλυτή για την αναπτυσσόμενη αυτονομία του ασθενούς.

Ο R. Battegay, με τη σειρά του, υποστηρίζει την προσέγγιση της οριακής ψυχοπαθολογίας μέσω ομαδικής θεραπείας. Θεραπευτικός στόχος είναι η αντιμετώπιση των καθηλώσεων, που τοποθετούνται στο ναρκισσιστικό-συγχωνευτικό επίπεδο, για να οδηγηθεί ο οριακός ασθενής σε ωριμότερες αντικειμενότροπες σχέσεις.

Η ίδια τάση του οριακού ασθενή να προσκολλάται, αυτή τη φορά στον ψυχαναλυτή, αναζητώντας μία συγχωνευτική σχέση, επισημαίνεται και από τον Γ. Βασλαματζή. Ζητούμενο στην ψυχαναλυτική διαδικασία είναι να οδηγηθεί ο αναλυόμενος να συνθέσει την εικόνα του αντικειμένου, του άλλου -ο οποίος δεν είναι μόνο καλός ή μόνο κακός-, κάτι το οποίο θα του επιτρέψει να βρει και την ενότητα του εσωτερικού του ψυχικού κόσμου. Η δε αναγνώριση της δικής του ενότητας συνοδεύεται και από την αποδοχή του αποχωρισμού από τον άλλο.

Προσεγγίζοντας σε βάθος τα χαρακτηριστικά της μεταβιβαστικής σχέσης, ο Τ. Ogden αναφέρεται σε αυτό που ονομάζει «μήτρα της μεταβίβασης», η οποία αφορά τη βιωματική κατάσταση, ένα είδος προσωπικού εσωτερικού περιβάλλοντος του ασθενούς, η οποία έχει διαμορφωθεί από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικής του ιστορίας.

Εισάγοντας τον παράγοντα χρόνο, η Μ. Fahrer εκθέτει τη συμβολή της βραχείας ψυχοθεραπείας στην αντιμετώπιση της οριακής ψυχοπαθολογίας. Τα είδη του χρόνου τα οποία αποδέχεται και χρησιμοποιεί ο ασθενής, αντικατοπτρίζουν και τη σχέση του με την πραγματικότητα, διάσταση την οποία από τη φύση της επεξεργάζεται η βραχεία ψυχοθεραπεία.

Είναι η ψυχανάλυση του οριακού μία διορθωτική συναισθηματική εμπειρία; Το ερώτημα διατρέχει όλα τα κείμενα, και αν η απάντηση είναι ότι η αναλυτική εμπειρία δεν είναι μια ορθοψυχική επανόρθωση, παραμένει η διαπίστωση ότι το ζητούμενο στην ψυχανάλυση είναι η σχέση με τον ψυχαναλυτή, ως σχέση στο hic et nunc και όχι μόνον ως μεταβίβαση, με τη στενή έννοια της απλής επανάληψης, προηγούμενων συναισθηματικών εμπειριών, να οδηγήσει τον αναλυόμενο σε εσωτερικές ψυχικές αναδομήσεις, που θα του επιτρέψουν να ζήσει με πληρότητα τον εσωτερικό του κόσμο και τις σχέσεις του με τους άλλους.

Εν κατακλείδι, θέτοντας στον άξονα του θεραπευτικού ζητούμενου την ψυχική απαρτίωση του οριακού ασθενούς, ο Γ. Βασλαματζής προτείνει, μέσα από την επιλογή των συγγραφέων και κειμένων και μέσα από την προσωπική του συνεισφορά, μία απαρτιωτική προσέγγιση τόσο της ψυχοπαθολογίας όσο και της θεραπευτικής του οριακού ασθενούς, παρουσιάζοντας κείμενα συγγραφέων οι οποίοι προέρχονται από «διαφορετικές μεταξύ τους πολιτισμικές και ψυχαναλυτικές παραδόσεις», επιμένοντας στον κοινό παρονομαστή της κλινικής πράξης.

Η συνθετική αυτή θέση, αν και θεωρητικά και κλινικά προσανατολισμένη στο πεδίο της ψυχανάλυσης, ώστε να διατηρήσει τη συνοχή της, αντιπροσωπεύει παρ' όλα αυτά μια ευρύτητα θεώρησης, η οποία απαντά στα διλήμματα που συχνά θέτουν στο χώρο των ειδικών αλλά και του ασθενούς και της οικογενείας του ολοκληρωτικές απόψεις, οι οποίες εκπορεύονται από επιστημονικές προσεγγίσεις, που θεωρούν κάθε φορά ότι κατέχουν μόνες τους όλη την αλήθεια.

Πρόκειται για ένα βιβλίο χρήσιμο για την κατανόηση του οριακού ασθενούς, το οποίο απευθύνεται σε ειδικούς, αλλά το οποίο μπορεί επίσης να εκτιμηθεί πολύ και από ένα ευρύτερο κοινό λιγότερο ή περισσότερο ευαισθητοποιημένο απέναντι σε ψυχαναλυτικά θέματα. Πέρα από την προσέγγιση του ψυχοπαθολογικού, την οποία προτείνει, το εν λόγω πόνημα διαγράφει δρόμους για την κατανόηση του ανθρώπου στις «οριακές», ακραίες του εκφάνσεις, οι οποίες ταυτοχρόνως σκιαγραφούν και τον πυρήνα της ύπαρξής του.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002