Βάλτερ Μπένγιαμιν Εικόνες και μύθοι της νεωτερικότητας

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940) έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους σημαντικότερους και πολυσχιδέστερους στοχαστές του εικοστού αιώνα. Το έργο του αποδείχθηκε πρωτοπόρο ως προς κομβικά πεδία της σύγχρονης φιλοσοφικής, επιστημονικής και κοινωνικής σκέψης, όπως η ιστοριογραφία, η φιλοσοφία της γλώσσας, η λογοτεχνική θεωρία, η μεταφρασεολογία, οι πολιτισμικές σπουδές, η αστική γεωγραφία, η μαζική κουλτούρα και επικονωνία, οι τεχνολογίες του οπτικού πολιτισμού. Συνδεδεμένος με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, ο Μπένγιαμιν διαμόρφωσε εντούτοις μια ιδιότυπη εννοιολογική εξάρτιση και μεθοδολογία για να προσεγγίσει μύθους και εικόνες που προσιδιάζουν στη νεωτερικότητα ως ιστορική εποχή και πολιτισμική συνθήκη.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πρόσληψη ενός συγγραφέα, η δημιουργική γνωριμία με το έργο και τη σκέψη του, δεν είναι μια γραμμική και προβλέψιμη διαδικασία. Ιδιαίτερα όταν ένας μάλλον περιθωριακός στοχαστής εντάσσεται στο σύγχρονο «βιβλιογραφικό κανόνα», τότε η ενσωμάτωσή του ενδεχομένως να μας λέει περισσότερα για την ίδια την εποχή που τον δεξιώνεται και λιγότερα για τον ίδιο. Το σίγουρο είναι πως η πρόσληψή του μας υποχρεώνει να σκεφτούμε να τον «ξαναδιαβάσουμε» με τους όρους της διπλής συγκυρίας : της επικαιρότητας αλλά και της μόδας. Στους καιρούς της ύστερης νεωτερικότητας η επανανακάλυψη του Βάλτερ Μπένγιαμιν αποτελεί μια πραγματική πρόκληση για τον θεωρητικό λόγο. Από τη λογοτεχνική κριτική ώς την αρχιτεκτονική και την αστική γεωγραφία, και από τη φιλοσοφία ώς τις σπουδές της εικόνας και την ιστορία, η αναφορά στον Μπένγιαμιν έχει γίνει πλέον μια «υποχρεωτική αναφορά».

Ο διανοητής που ταυτίστηκε κατ' εξοχήν με την κριτική ανάλυση της νεωτερικότητας, γνώρισε μια πλούσια και παραγωγική «μεταθάνατια ζωή», και έγινε μια εμβληματική φιγούρα της μετανεωτερικής θεωρητικής σκέψης. Στην ιστορία των ιδεών του 20ού αιώνα δύσκολα θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει έναν φιλόσοφο που να έχει προκαλέσει αντίστοιχο εύρος διαδοχικών αναγνώσεων, ερμηνειών, σχολιασμών και γόνιμων κριτικών. Φαίνεται πως η «αύρα» του έργου του -για να χρησιμοποιήσουμε μια δική του έννοια- μπόρεσε να υπερβεί την πεπερασμένη διάρκεια του βιολογικού του κύκλου, για να συναντηθεί με τις ευαισθησίες των δικών μας «μοντέρνων καιρών».

Ο συλλογικός τόμος που κυκλοφόρησε σε επιμέλεια της Αγγελικής Σπυροπούλου, «Βάλτερ Μπένγιαμιν, Εικόνες και μύθοι της νεωτερικότητας», («Αλεξάνδρεια», Αθήνα, 2007) είναι μια καλή αφορμή για να αναδειχθούν τα ζητήματα αυτά, καθώς καλύπτει ένα ευρύ ρεπερτόριο των επιστημονικών ζητήσεων και των προβληματισμών που έχουν αναπτυχθεί γύρω από τον Γερμανοεβραίο διανοούμενο.

Ισως οι λόγοι αυτής της «δεύτερης ζωής» του Μπένγιαμιν να συνδέονται με τους λόγους της αρχικής απόρριψής του από το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης το 1925. Μας τους θυμίζει στο εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο της η Μαρία Οικονόμου για τη χρήση της αλληγορίας στη σκέψη του Μπένγιαμιν. Τότε, λοιπόν, οι επόπτες της υφηγεσίας του διαπίστωναν πως η γλώσσα του δεν συνάδει με την επίσημη ακαδημαϊκή γλώσσα, πως το ύφος του είναι σκοτεινό και ακατανόητο, πως η σκέψη του και η γραφή του διακρίνεται από την αποσπασματικότητα και την ασυνέχεια, πως η μελέτη του παραιτείται από τους σαφείς ορισμούς και τον λογικό έλεγχο των θέσεών της, πως ο συντάκτης συχνά καταφεύγει σε έναν αναλίνωτο υποκειμενισμό.

Τηρουμένων των αναλογιών, οι επικριτές του στόχευσαν σωστά. Εντόπισαν, με αρνητικό έστω τρόπο, τα χαρακτηριστικά μιας ποιητικής, τα οποία ο Μπένγιαμιν ανέπτυξε και καλλιέργησε στο κατοπινό δοκιμιακό έργο του· χαρακτηριστικά που έμελλε να του εξασφαλίσουν ένα εισιτήριο για τη δική μας εποχή. Δεν είναι όμως μόνο αυτά τα «στοιχεία ύφους» που συντονίζουν τον Μπένγιαμιν με τις σύγχρονες ευαισθησίες. Η πολυθεματικότητα, η διαρκής αίσθηση της απομάγευσης, ο σχεδόν μεσσιανικός μαρξισμός του, η εμμονή του στο καθήκον της μνήμης, είναι μερικές μόνο από τις παραμέτρους που έκαναν το έργο του να γνωρίσει ποικίλα ευνοϊκά περιβάλλοντα, ιδίως από τη δεκαετία του '70 και μετά.

Το ώριμο έργο του αρθρώθηκε γύρω από ορισμένες κεντρικές μέριμνες: το έργο τέχνης, τη φιλοσοφία της ιστορίας, τις νεωτερικές τεχνολογίες αναπαράστασης, την έννοια του αστικού χώρου. Μέσα σε αυτούς τους ομόκεντρους κύκλους, θα ήταν μάταιο να αναζητήσει κανείς μια αυστηρή διάκριση των επιμέρους δοκιμιακών εργασιών. Ο Μπένγιαμιν ξεκινάει με αφορμή τον πλάνητα Μποντλέρ για να επανασυνθέσει την πολιτισμική ιστορία του Παρισιού, μιλάει για τις παρισινές στοές προκειμένου να θέσει το πρόβλημα της Ιστορίας και της μνήμης, μιλάει για το έργο τέχνης στην εποχή της μηχανικής αναπαραγωγής προκειμένου να κριτικάρει τον καπιταλισμό, μιλάει για τη φωτογραφία ανοίγοντας το θέμα του φετιχισμού της εικόνας, επικαλείται τον περίφημο «άγγελο της ιστορίας» για να διεκδικήσει την έξοδο από τη γραμμικότητα του χρόνου και το πρόοδο-κεντρικό αφήγημα της νεωτερικότητας.

Στον παρόντα τόμο θα ξαναβρούμε τα θέματα αυτά, μαζί με πολλά άλλα, επεξεργασμένα πλέον από μελετητές επαρκείς και εξοικειωμένους με το έργο του. Η δομή του βιβλίου είναι οργανωμένη με βάση τρεις μεγάλες ενότητες: την εμπειρία, τη γλώσσα και την κριτική, τη νεωτερική λογοτεχνία και την απομύθευση, και τέλος την πόλη, την επικοινωνία και την ιστορία.

Η πρώτη ενότητα ανοίγει με ένα κείμενο του πρόωρα χαμένου Κοσμά Ψυχοπαίδη -στη μνήμη του αφιερώνεται και ο τόμος-, για την έννοια της εμπειρίας στον Μπένγιαμιν· κείμενο πολλαπλά χρήσιμο για να κατανοήσει ο αναγνώστης τις διαφοροποιήσεις του Μπένγιαμιν από τη μαρξιστική ιστοριογραφία. Ακολουθούν τα πολύ ενδιαφέροντα άρθρα του Γιώργου Σαγκριώτη και του Andrew Benjamin για τη γλωσσική και μεταφραστική θεωρία του Μπένγιαμιν, καθώς και την ιδιότητα της «μεταφρασιμότητας» ως κριτηρίου επιβίωσης του έργου τέχνης. Στην ενότητα που αναφέρεται στη λογοτεχνία και στην απομύθευση συγκεντρώνονται εργασίες που αφορούν περισσότερο ζητήματα αισθητικής και κριτικής του μύθου.

Ο Roward Gaygill γράφει για τη σχέση του Μπένγιαμιν με τον Ρομαντισμό, η Μαρία Οικονόμου γράφει για την αλληγορία ως ρητορικό τρόπο της γραφής και της σκέψης του, ο Δημήτρης Ευστρατίου για τη σχέση εμπειρίας, μνήμης και μελαγχολίας, ο Κωνσταντίνος Ράντης για την έννοια του μύθου μέσα από τη μορφή του Οδυσσέα, αλλά και τη διανοητική συνομιλία του Μπένγιαμιν με τον Αντόρνο στη φιλοσοφική κριτική του μοντέρνου. Η Αγγελική Σπυροπούλου, συνεχίζοντας τη συζήτηση για το εγχείρημα της απομύθευσης, αναλύει τη μιμητική της χειρονομίας και ευρύτερα το ρόλο που έχει η μίμηση ως θεμελιώδες αίσθημα εκμάθησης του νεωτερικού βίου, με βάση τις εκλεκτικές συγγένεις του Μπένγιαμιν με τον Μπρεχτ και τον Κάφκα.

Στην τρίτη ενότητα, ο Sigrid Weigel αναδεικνύει την προσήλωση του Μπένγιαμιν στη λεπτομέρεια όταν αναλύει τα οπτικά μέσα, ο Γιώργος Δαρέμας εξετάζει τη μαζική κουλτούρα και τις τεχνολογίες μαζικής επικοινωνίας στο έργο του Μπένγιαμιν, ο Σταύρος Σταυρίδης συζητάει το ρόλο του «ιστορικού-πλάνητα» μέσα στις μυθολογίες της πόλης, ο Micahel Lowy εστιάζει στην πόλη ως στρατηγικό τρόπο ταξικής αντιπαράθεσης με βάση το Passagen-Werk του Μπένγιαμιν, ο Αριστείδης Μπαλτάς και ο Μανώλης Αθανασκάκης ξαναδιαβάζουν τις «Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας» για να αναδείξουν τη σχέση της με την πολιτική πρακτική, και τέλος, ο Δημήτρης Καρύδας θέτει το ερωτήμα της πρόσληψης του Μπένγιαμιν με τους όρους που το περιγράψαμε και στην αρχή (επικαιρότητα ή μόδα;), προβαίνοντας σε μια υπεράσπιση του Μπένγιαμιν κατά των οπαδών του.

Ο τόμος ολοκληρώνεται με δύο χρήσιμα παραρτήματα: την εργοβιογραφία του Βάλτερ Μπένγιαμιν, και τα έργα του που είναι μεταφρασμένα στα ελληνικά.

Αν κάτι ξεχωρίζει στον τόμο, είναι η συνύπαρξη Ελλήνων και ξένων μελετητών, που δεν «βρέθηκαν» συμπτωματικά να συζητούν για το έργο του Μπένγιαμιν αλλά συστηματικά.

Η εισαγωγή της Αγγελικής Σπυροπούλου συμπυκνώνει πολλά από τα ερωτήματα που θέτει το διεπιστημονικό αυτό εγχείρημα, και κυρίως δείχνει καθαρά πόσο κεντρικός είναι ρόλος του Μπένγιαμιν στην πολιτισμική ιστορία της νεωτερικότητας. Από αυτή την άποψη, το βιβλίο είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στον Ελληνα αναγνώστη, γιατί τον εξοικειώνει με διαφορετικές γραμμές και ερμηνευτικές παραδόσεις της σύγχρονης έρευνας πάνω στο έργο του Γερμανοεβραίου φιλοσόφου, υπερβαίνοντας τις «μονοκαλλιέργειες» και τα στεγανά των επιμέρους επιστημονικών πεδίων.



ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ Φιλόλογος

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2007