Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας

«Το κεντρικό ερώτημα για την κοινωνιολογική θεωρία μπορεί να τεθεί ως εξής: Πώς είναι δυνατόν τα υποκειμενικά νοήματα να μετατραπούν σε αντικειμενικές πραγματικές καταστάσεις; Πώς είναι δυνατόν η ανθρώπινη δραστηριότητα να παράγει έναν κόσμο πραγμάτων;»

«Οι βασικές θέσεις της επιχειρηματολογίας αυτού του βιβλίου υπονοούνται από τον τίτλο και τον υπότιτλό του: η πραγματικότητα κατασκευάζεται κοινωνικά και η κοινωνιολογία της γνώσης πρέπει να αναλύσει τη διαδικασία με την οποία συμβαίνει.»

Το βιβλίο των Μπέργκερ και Λούκμαν, που σημάδεψε τη στροφή των κοινωνικών επιστημών στη δεκαετία του 1960 και μεταφράστηκε σε πάρα πολλές γλώσσες, εκδίδεται πλέον στα ελληνικά, με τριάντα επτά χρόνια καθυστέρηση, με την προσδοκία να καλύψει ένα μεγάλο βιβλιογραφικό κενό και να συμβάλει στην ανανέωση της θεωρητικής και ερευνητικής πορείας της κοινωνιολογίας στη χώρα μας.





Το βιβλίο των Π. Μπέργκερ και Τ. Λούκμαν πρωτοδημοσιεύτηκε το 1966 στις Ηνωμένες Πολιτείες και αναγνωρίστηκε έκτοτε ως μια θεμελιώδης συμβολή στην ανανέωση της κοινωνιολογικής σκέψης. Οι δύο συγγραφείς του εκκινούν από την κοινωνιολογία της γνώσης, για να προτείνουν μια γενική θεωρία της κοινωνίας, ικανή να υπερβαίνει ορισμένες από τις κλασικές αντιθέσεις που ταλάνισαν τις κοινωνικές επιστήμες (ατομικό/συλλογικό, ιδεατό/υλικό, αντικειμενικό/υποκειμενικό κ.ά.)

Η πραγματικότητα, οι κοινωνικός κόσμος που γνωρίζουμε είναι το αντικειμενικό προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας στην πορεία της ιστορίας. Ωστόσο, προσλαμβάνουμε αυτό τον κόσμο ως κάτι το εξωτερικό προς εμάς, όπως προσλαμβάνουμε και το φυσικό κόσμο. Πώς είναι δυνατόν η ανθρώπινη δραστηριότητα να παράγει έναν κόσμο πραγμάτων; Ποιο ρόλο παίζει η γνώση στη διαδικασία με την οποία προσλαμβάνουμε τον κοινωνικό κόσμο με την οποία προσλαμβάνουμε τον κοινωνικό κόσμο σαν «φυσικό» και «φανερό»; Προκειμένου να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήματα, οι Μπέργκερ και Λούκμαν προχωρούν σε μια φαινομενολογική ανάλυση της καθημερινής ζωής (βασιζόμενοι στις εργασίες του Alfred Schutz).

Η καθημερινή ζωή μάς επιβάλλεται και είναι αδύνατο να την αγνοήσουμε. Την πραγματικότητά της τη μοιραζόμαστε με άλλους. Η γλώσσα τυποποιεί τις εμπειρίες μας και οικοδομεί σημασιολογικά πεδία ή ζώνες νοήματος. Ταυτόχρονα επιτρέπει τη μετάδοση αποθεμάτων γνώσης από γενεά σε γενεά. Η ανάλυση της καθημερινής ζωής καθιστά δυνατή την κατανόηση της διαδικασίας κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας.

Αυτή η τελευταία μπορεί να συνοψιστεί με τις ακόλουθες επιγραμματικές διατυπώσεις: Η κοινωνία είναι μια ανθρώπινη παραγωγή. Η κοινωνία είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα. Ο άνθρωπος είναι μια κοινωνική παραγωγή.

Ενώ εκκινούν από μια μικροκοινωνιολογική βάση (τη φαινομενολογική κοινωνιολογία) οι Μπέργκερ και Λούκμαν καταλήγουν σε ένα μακροκοινωνιολογικό επίπεδο ανάλυσης των δομών της κοινωνίας και επεξεργάζονται μια σειρά από έννοιες (τυποποίηση, θεσμοποίηση, εξωτερίκευση, εσωτερίκευση κ.ά.), που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τη συνάρθρωση και την αλληλεπίδραση των δύο αυτών επιπέδων.

Επιχειρούν επίσης να υπερβούν την κλασική αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνιολογία του Ντιρκέμ, που θεωρεί ότι τα κοινωνικά γεγονότα έχουν την ιδιότητα του πράγματος, και στη βεμπεριανή ανάλυση που ενδιαφέρεται κυρίως για το νόημα που δίνουν τα δρώντα υποκείμενα στη δράση τους. Οι Μπέργκερ και Λούκμαν υπογραμμίζουν ιδιαίτερα τη σημασία της γνώσης και της γλώσσας στη διαδικασία κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας. Και μας θυμίζουν με το έργο τους ότι πίσω από τον αντικειμενικό κοινωνικό κόσμο κρύβεται πάντοτε η δραστηριότητα του ανθρώπου.



Θανάσης Γιαλκέτσης

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/08/2003