Ο Κύκνος

Ο Κύκνος, μια αφήγηση μαγικού ρεαλισμού γραμμένη από το μεγαλύτερο σύγχρονο Ισλανδό συγγραφέα: ένα κορίτσι στην αρχή της εφηβείας του εγκαταλείπει την πόλη και βρίσκει καταφύγιο στην οικογένεια ενός αγρότη. Οι χαρακτήρες, που ιχνογραφούνται ως συλλογικά στερεότυπα στην αρχή του έργου για να καταλήξουν στο τέλος σε πραγματικούς ανθρώπους με σάρκα και οστά, αναδεικνύουν με αριστουργηματικό τρόπο τη σύγκρουση ανάμεσα στην αστική και την αγροτική ζωή, ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και την επιθυμία για το ασφαλές παρελθόν.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτά μεταξύ άλλων σκέφτεται το εννιάχρονο (!) κοριτσάκι, ηρωίδα του ανά χείρας μυθιστορήματος του κλασικού Ισλανδού πεζογράφου και μεταφραστή Γκούντμπεργκουρ Μπέργκσον (1932). Ξαφνιάζεσαι, φυσικά, αρχίζοντας την ανάγνωση του συγκεκριμένου έργου, που περιγράφει, δίκην ενός περίεργου «παιδικού» αφηγηματικού κειμένου, τις περιπέτειες μιας άνηβης μικρούλας μπροστά στα μυστήρια της Φύσης και του «οργανισμού», όπως θα 'λεγε, τηρουμένων των αναλογιών, ο Βίλχελμ Ράιχ.

Το κοριτσάκι, όπως αποκαλείται έτσι απλά η πρωταγωνίστρια (με τον ίδιο «απρόσωπο» τρόπο συστήνονται και οι άλλοι χαρακτήρες στο μυθιστόρημα), έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί στα χέρια ενός αγρότη από τους «αστούς» γονείς της, σε ένα αγρόκτημα κάπου στην εξοχή της Ισλανδίας, γύρω στη δεκαετία του '80. Η ηρωίδα μας, δουλεύοντας κοντά στην ξένη οικογένεια, είναι υποχρεωμένη να παρακολουθήσει την ωρίμανσή της μέσα σε μια αμείλικτη Φύση και δίπλα σε ανθρώπους οι οποίοι αποτελούν απαύγασμά της.

Ολα μοιάζουν αρχετυπικά καθώς η αφήγηση κινείται σε ένα πεδίο εδραίων συμβόλων και το κοριτσάκι οφείλει να υποστεί τις συνέπειες μιας αέναης ανακύκλωσης, η οποία τη συμπεριλαμβάνει. Αρχικά, νομίζεις ότι στον Μπέργκσον αρκεί να μας οδηγήσει σε ένα κλειστό περιβάλλον όπου όλα υπάρχουν χωρίς τη σκιά τους. Οτι τον ενδιαφέρει να φιλοτεχνήσει έναν πίνακα με τους ανθρώπους χωρίς περιπτωσιολογία και τα πράγματα κλειστά και ανερμήνευτα. Τίποτα, βέβαια, στο τέλος δεν εξιχνιάζεται, αλλά τουλάχιστον ακούμε την αγωνιακή αναπνοή των όντων. Οπότε καταλαβαίνουμε ότι το στοίχημα της αφήγησης επικεντρώνεται σε μια γκρίζα ζώνη, όπου το λευκό γειτνιάζει ή κυκλοφορεί μέσα στο μαύρο.

Ο Κούντερα γράφει ότι «Ο κύκνος τον στοίχειωσε για καιρό» και νομίζω ότι γίνεται κατανοητή η υποδοχή αυτή, δεδομένου ότι το ατού της γραφής στηρίζεται σε ένα σκληρότατο αλλά και μαζί υπόκωφο στην αβεβαιότητά του παιχνίδι πάνω στο θέμα της παιδικότητας και της ωρίμανσης. Ο Μπ. με μια αδυσώπητη δεξιοτεχνία μάς αποπροσανατολίζει συνεχώς, έτσι καθώς μέσα από αντικατοπτρισμούς μάς οδηγεί σε λανθασμένους αναγνωστικούς δρόμους. Εκεί που νομίζουμε, ας πούμε, ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ακόμα κείμενο για την ανώμαλη προσγείωση ενός παιδιού στον κόσμο των ενηλίκων, αντιλαμβανόμαστε ότι πλανηθήκαμε. Γιατί η αφήγηση παράδοξα μας προτείνει, εκεί που δεν το περιμένουμε, μυθοπλαστικά δεδομένα παραμυθιακά και θαυμαστά. Το κοριτσάκι, π.χ., στοχάζεται και μιλά σαν μεγάλη, πριν προλάβει να γνωρίσει καινούριες εμπειρίες, ενώ παράλληλα οι άλλοι γύρω της φιλοσοφούν άνετα, χωρίς προϋποθέσεις, αν και σποραδικά μας επιτρέπουν να σκεφτούμε το «πηγαίο» του συγκεκριμένου ταλέντου τους. Επίσης σποραδικά η αφήγηση εγκαταλείπει την ψυχρή απεικόνιση και περνά σε άλλα επίπεδα, πιο πολυφωνικά, έτσι απροειδοποίητα.

Θέλω να πω, γενικά, ότι είναι φυσικό να γοητευθεί ο Κούντερα από μια τέτοια «αποκλίνουσα», μεταιχμιακή διαχείριση ενός θέματος, το οποίο, όπως γράφει, δεν αφορά βέβαια σε κάτι «εξωτικό» (σε μια ιστορία, δηλαδή, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και μόνον της βόρειας λογοτεχνίας), αλλά μιλά για το παράξενο (;) πέρασμα μιας άνηβης στην εφηβεία.

Δεν μπορούμε να αποφύγουμε -όσο και αν αυτό το δεδομένο προσπαθεί να μας κάνει να το ξεχάσουμε η γραφή του Μπ.- τη σχέση του τελευταίου με ένα φυσικό τοπίο έκτυπο. Προερχόμενος από μια χώρα όπου το στοιχείο του αντίρροπου μπορείς να το αντιληφθείς εξουθενωμένο (αν και πάντα παρόν), γιατί όλα λειτουργούν μέσα σε μια παράδοξη αρμονία, σε βαθμό να εισπράτονται μέσα από μια ανάλογη φυσική τελετουργία, νομιμοποιείται να εισάγει στα έργα του αυτόν τον «ιερό» και μαζί βλάσφημο λόγο του.

Τώρα, κάνει σε ένα πρώτο επίπεδο εντύπωση η διχοτομία που επιχειρεί ανάμεσα σε άστυ και επαρχία, σε έναν τόπο όπου η Φύση είναι έντονη γενικά. Ισως με αυτόν τον τρόπο να επιζητεί μια απεμπλοκή από το «ιθαγενές» και ειδικό, ούτως ώστε να θέσει στην προβληματική του ένα καθολικότερο πρόσημο: για να μπορέσει να μιλήσει έτσι σε βάση αχετυπική για τη σύγκρουση με τον χρόνο, που είναι το συστατικό στοιχείο των πάντων και καθιστά τις άλλες περιπέτειες υπαλλήλους του.

Το κοριτσάκι διαθέτει το χάρισμα μιας εσωτερικής φωνής, η οποία εντούτοις δεν την απομονώνει από τα εξωτερικά ερεθίσματα. Θα 'λεγε κανείς ότι οι δύο αυτές πραγματικότητες, η πρόωρη ωριμότητα και η ανάγκη για γνώση, είναι μοιραίο και βασανιστικό να συνυπάρχουν. Γι' αυτό το κοριτσάκι ή ο εργάτης της φάρμας που κρατάει ημερολόγιο, μερικές φορές φθέγγονται επίσημα και με κύρος, σαν να θέλουν να σφραγίσουν τα πράγματα. Η μικρούλα (κατ' ευφημισμόν), επίσης, δεν ασχολείται μόνο με τις εμπειρίες της πρωτογενώς, αλλά και τις αναλύει από ψυχολογική άποψη. Κατά τη διάρκεια ενός καλοκαιριού μετασχηματίζεται σε γυναίκα, όπως το ασχημόπαπο σε κύκνο. Φύση και ανθρώπινη κοινότητα διαβιούν αντιστικτικά, μέσα από δύο παράλληλα μοτίβα. Υποτίθεται, σκέφτεται το κοριτσάκι, ότι όλα επικοινωνούν, μόνον που αυτό νομίζουν ότι το κατορθώνουν μέσα από έναν αγωνιακό αυτισμό.

Με αυτά και με άλλα, ο Μπ. βγάζει περίπου τη γλώσσα στη λογοτεχνία της παράδοσης, αμερικανική και ευρωπαϊκή, που ασχολείται με την εφηβεία. Η δική του άνηβη, που περνάει στο επόμενο ηλικιακό στάδιο τυπικά, μεταφέρει εντός της πρόωρη γήρανση, που την καθιστά έναν ιδιότυπο παρατηρητή της φθοράς και της αναγέννησης. Παράλληλα νιώθει ότι υφίσταται μια παράλογη, ακατανόητη δοκιμασία πάνω σε κάτι που αγνοεί και πρέπει εν πάση περιπτώσει σχεδόν να το επινοήσει, για να μπορέσει να βρει επιχειρήματα αντιλόγου.

Εγκλωβισμένη σε μια πραγματικότητα όπου η περίφημη ενότητα των αντιθέτων είναι κενό γράμμα, αφού όλοι αγνοούν το μυστικό των ισορροπιών, θέλει να αποκτήσει αισθητηριακή επαφή με τον πέριξ κόσμο. Αλλά κι εκεί βρίσκει εμπόδια, όπως είναι αναμενόμενο. Ολα κινούνται πάνω σε έναν άξονα μυστηριώδη, γελοίο και μαζί τραγικό.

Αυτή την αντίληψη, βέβαια, ο Μπ. τη μεταφέρει και στη γλώσσα του, γιατί δείχνει να πιστεύει σε μια ανάλογη με τη βιοθεωρία του λογοτεχνική κατάσταση. Και εδώ το γκροτέσκο συνδυάζεται με το ισορροπημένο, το ακραία συμβολικό με την ψυχολογία της συμπεριφοράς.

Δεν ξέρουμε από ποια γλώσσα μετέφρασε η κ. Αρτεμις Λόη. Πάντως τα άψογα ελληνικά της μας μετέδωσαν όλη αυτήν τη συνεχώς μετακινούμενη, οξύμωρη πραγματικότητα που θέλησε ο Μπέργκσον.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2007