Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων

ΚΡΙΤΙΚΗ





Από τις 34 Αλεξάνδρειες που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος η πρώτη, η πιο ξακουστή, ήταν η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Ήταν μια στενή λωρίδα γης που εκτεινόταν κατά μήκος της βόρειας ακτής της Αφρικής ανάμεσα στη Μεσόγειο και στη λίμνη Μαρεώτιδα. Ήταν δημιούργημα ενός ονειροπόλου μαθητή του Αριστοτέλη, ο οποίος προσπάθησε να εφαρμόσει σε αυτήν τα διδάγματα του δασκάλου του για την ιδανική πόλη. Ο Αλέξανδρος ήταν μόλις 23 ετών όταν μαζί με τον ρόδιο αρχιτέκτονά του Δεινοκράτη και δύο μηχανικούς του στρατού χάραξε με αλεύρι τα όρια της πόλης που θα έφερε το όνομά του και που έμελλε να γίνει μία από τις λαμπρότερες πόλεις της Μεσογείου. Ο Αλέξανδρος πέθανε προτού κτισθεί η πόλη που ίδρυσε και που με τα χρόνια έγινε έδρα της διοίκησης και των μεγάλων δημόσιων υπηρεσιών αλλά και πόλη πολεμιστών, υπαλλήλων και εμπόρων. Ο Φάρος φώτιζε τη θάλασσα, το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη την πνευματική ζωή των ανθρώπων της και από το λιμάνι της φορτώνονταν τα εμπορεύματα για τα άλλα λιμάνια της Μεσογείου, που κανένα τους όμως δεν είχε τη λάμψη και τη ζωντάνια αυτής της κοσμοπολίτικης πόλης.

Ο Andre Bernard στον μικρό αυτό τόμο τον αφιερωμένο στην Αλεξάνδρεια μιλάει για τους ανθρώπους και τα ήθη τους, για τους βασιλείς και τους κατακτητές της Αλεξάνδρειας αρχίζοντας από τον Πτολεμαίο Α' τον επονομαζόμενο Σωτήρα για να κλείσει την αφήγησή του στις τελευταίες ημέρες της Αλεξάνδρειας και της τελευταίας της βασίλισσας, της Κλεοπάτρας. Χρησιμοποιώντας μαρτυρίες από αρχαίες πηγές, τον Στράβωνα, τον Δίωνα Κάσσιο ή τον Πλούταρχο, αλλά και κείμενα νεότερων ιστορικών, ο συγγραφέας αναπλάθει την ιστορία της πόλης και επιχειρεί μέσα από τη ζωή των Πτολεμαίων να εξιστορήσει τα όσα διαδραματίστηκαν σε αυτή την πόλη.

Η Αλεξάνδρεια κτίστηκε σε μιαν εποχή που ο Ελληνισμός είχε αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι η πόλις - κράτος που περιοριζόταν στα τείχη της και συντηρούνταν μόνο από τα εδάφη της δεν μπορούσε πλέον να επιβιώσει. Ήταν η εποχή που ο σχεδόν αιωνόβιος Ισοκράτης είδε τις καταστροφικές επιπτώσεις που είχε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος στον Ελληνισμό και, παρ' ότι είχαν περάσει ήδη 24 χρόνια από το τέλος του και σε αντίθεση με τον Δημοσθένη, αναγνώριζε ότι η αντιπαλότητα και η δυσπιστία προς τον Φίλιππο Β' μόνο δεινά θα έφερναν. Ήταν η στιγμή δηλαδή που άρχισε να διαφαίνεται η ανάγκη ενός πολιτικού ανοίγματος που θα γινόταν από όλους τους Έλληνες ενωμένους κάτω από μιαν ισχυρή εξουσία σαν αυτήν που αντιπροσώπευε το μακεδονικό βασίλειο. Βέβαια ο Αλέξανδρος, τουλάχιστον όσο ζούσε, πήγε πολύ μακρύτερα αυτή την ιδέα αναγνωρίζοντας τη συστηματική ανάμειξη των Ελλήνων με τους βαρβάρους, πράγμα που έδειξε με τους γάμους του ίδιου αλλά και αξιωματούχων του με Ασιάτισσες. Στην Αλεξάνδρεια όμως φαίνεται ότι αυτή η μείξη δεν ευόδωσε αφού στον πληθυσμό της διακρίνονται οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες Μακεδόνες και οι Έλληνες που προέρχονται από διαφορετικά μέρη του ελληνικού κόσμου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν εκεί για το εμπόριο και όλοι τους εντάσσονται στον όρο Αλεξανδρινός.

Η εικόνα της ζωής στην πόλη αποδίδεται καθαρά, ζωντανά, δυνατά. Εκείνο όμως που μέχρι τέλους ξενίζει είναι ο υπομνηματισμός (λεζάντες) που τοποθετείται στο κατώτατο άκρο της σελίδας, συχνά πολύ μακριά από την εικόνα που επεξηγεί και επίσης η χρήση του όρου πρίγκιπας για τον Αλέξανδρο αντί του διαδόχου ή έστω βασιλόπαιδος. Το βιβλίο τελειώνει με την περιγραφή των τελευταίων στιγμών της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου που μας παρέδωσε ο Πλούταρχος, και τη συγκινητική σκηνή που η τελευταία βασίλισσα της Αλεξάνδρειας έριξε τα σχοινιά από ένα παράθυρο του μαυσωλείου της για να ανεβάσει με τη βοήθεια των θεραπαινίδων τον πληγωμένο Αντώνιο να πεθάνει κοντά της προτού η ίδια αυτοκτονήσει.

Τη μοίρα της τελευταίας της βασίλισσας ακολούθησε και η πόλη που υποβιβάστηκε σε επαρχία από τον Οκταβιανό για να ξεχαστεί ολότελα με την πάροδο του χρόνου. Σήμερα, δύο χιλιετίες αργότερα, από την πόλη του Αλέξανδρου έχει μείνει μόνο ο μύθος ενώ οι διάφορες αρχαιολογικές αποστολές, ανάμεσά τους και η ελληνική, αναζητούν τα ίχνη ενός χαμένου μεγαλείου στα χώματα της νέας πόλης και στα νερά του λιμανιού της.

ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 03-05-1998