Οικοφασισμός

«... Παρουσιάζοντας αυτά τα δοκίμια, επιχειρούμε να διαφυλάξουμε τις εξαιρετικά σημαντικές προοδευτικές και χειραφετητικές επιπτώσεις της οικολογικής πολιτικής. Περισσότερο από ποτέ, σήμερα, μια οκολογική δέσμευση, απαιτεί από τους ανθρώπους να αποφύγουν τα λάθη του παρελθόντος, ώστε το οικολογικό κίνημα να μην αφομοιωθεί από τις μυστικιστικές και αντιουμανιστικές τάσεις που σήμερα αφθονούν»

J. Biehl - P. Staudenmaier

ΚΡΙΤΙΚΗ



Εχω και άλλη φορά μιλήσει από αυτές τις σελίδες (με αφορμή τις εκδόσεις «Τροπή» από το Αγρίνιο) για τη σημασία που έχει για μια υγιή πνευματική ζωή η ύπαρξη μικρών και ανεξάρτητων εκδοτικών οίκων στην περιφέρεια. Μια αξιόλογη πρόσφατη περίπτωση είναι οι εκδόσεις «Ισνάφι» από τα Γιάννινα, του Παναγιώτη Βαδαλούκα, που ξεκίνησαν ακριβώς πέρυσι το πρόγραμμά τους με μια πρώτη σειρά τίτλων -μεταξύ των οποίων το σύντομο έργο που συζητάμε εδώ.

Πρόκειται στην ουσία για δύο άρθρα δημοσιεύμενα το 1995 πάνω σε ένα ιδιαίτερα προκλητικό και ενδιαφέρον ζήτημα. Η Janet Biehl, συγγραφέας πολλών βιβλίων και άρθρων σε θέματα σχέσεων του φεμινισμού με το οικολογικό κίνημα, είναι η σύντροφος και συνεργάτρια του Marray Bookchin, με τον οποίον συνεκδίδει το Green Perspectives και συμμετέχει στο Ινστιτούτο Κοινωνικής Οικολογίας του Βέρμοντ. Ο Peter Staudenmaier, επίσης συνεργάτης του Ινστιτούτου Κοινωνικής Οικολογίας από το 1989, δραστηριοποιείται στο αναρχικό και οικολογικό κίνημα της Γερμανίας και των ΗΠΑ, στηρίζει ομάδες που δραστηριοποιούνται σε αυτοδιαχειριζόμενα βιβλιοπωλεία και στο ζήτημα της στέγης στις ΗΠΑ και είναι συγγραφέας πολλών άρθρων πάνω στην ανθρωποσοφία, την ιστορία, την πολιτική θεωρία και το οικολογικό κίνημα. Το πρόβλημα που υποκίνησε τη γραφή αυτών των πολεμικών -διότι για πολεμικές πρόκειται- είναι η δραστηριοποίηση, μέσα κι έξω από το οικολογικό κίνημα, ακροδεξιών ομάδων με εθνιστικές και ρατσιστικές θέσεις, οι οποίες επιστρατεύουν σε ποικίλους βαθμούς μια οικολογική ρητορική ή, εν πάση περιπτώσει, επικαλούνται προς νομιμοποίηση μια ορισμένη έννοια της φύσης. Ιστορική αφορμή αυτής της συζήτησης είναι πιθανότατα μια αντιπαράθεση του Marray Bookchin με τον Rudolf Bahro, στο σεμινάριο που διοργάνωνε ο τελευταίος στο Πανεπιστήμιο Humboldt, το 1990, όταν ο Bookchin ήταν ένας από τους προσκεκλημένους ομιλητές. Ο Rudolf Bahro είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση διανοούμενου που ξεκίνησε ως διαφωνών κομμουνιστής από την πρώην Ανατολική Γερμανία, έγινε μέλος των Γερμανών Πρασίνων, απ' όπου εν συνεχεία αποβλήθηκε λόγω των εθνικιστικών του θέσεων, και σήμερα αναπτύσσει μια μυστικιστική ψευδοθρησκευτική ρητορική που καταλήγει στην επίκληση μιας «οικολογικής δικτατορίας» κι ενός «πράσινου Αδόλφου».

Υπάρχουν πολλά παράλληλα φαινόμενα, ιδίως στη σημερινή Γερμανία, τα οποία επισκοπεί λεπτομερώς το άρθρο της Janet Biehl που, μεταξύ άλλων, καταγράφει τις ακροδεξιές ομάδες με οικολογικά συνθήματα στο πρόγραμμά τους. Το πράγμα όμως αποκαλύπτεται ότι έχει πολύ βαθύτερες ρίζες, αν τουλάχιστον σκεφτούμε πόση οικολογική ρητορική υπήρχε ήδη στις διακηρύξεις του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος και πόσο ευαίσθητοι εμφανίζονταν απέναντι στη φύση, στην προστασία των ζώων, στις ανθρωποσοφικές προσεγγίσεις και στις εναλλακτικές θεραπείες ο ίδιος ο Χίτλερ και τουλάχιστον μία σημαντική φράξια του Κόμματος -που περιελάμβανε τον Richard Walther Darre, τον Fritz Todt, τον Χίμλερ και τον Ρούντολφ Ες. Το άρθρο του Ρ. Staudenmaier, αφιερωμένο κυρίως στην ανάλυση των οικολογικών θέσεων και της οικολογικής πολιτικής του Τρίτου Ράιχ, μας θυμίζει ακόμα ότι ο ίδιος ο όρος «οικολογία» είνα δημιούργημα του Γερμανού βιολόγου του 19ου αιώνα Ernst Haekel, εισηγητή του δαρβινισμού στη Γερμανία και από τις ιδρυτικές μορφές του επιστημονικού θετικισμού, ο οποίος υπήρξε ταυτόχρονα ένας από τους μείζονες ιδεολόγους του γερμανικού εθνομιλιταρισμού και του ρατσισμού. Η θεωρία τού Lebensraum (Ζωτικός Χώρος) και το έμβλημα του Blut und Boden (Αίμα και Γη), ακρογωνιαίοι λίθοι της ναζιστικής ιδεολογίας, υπήρξαν φυσικές εκβλαστήσεις αυτού του κοινωνικού δαρβινισμού, που αντιλαμβανόταν ανέκαθεν ότι «ο πολιτισμός και η ζωή των εθνών κυβερνώνται από τους ίδιους εκείνους νόμους που επικρατούν παντού στη φύση και στην οργανική ζωή» (σελ. 19).

Ενα ριζοσπαστικό οικολογικό κίνημα που θέλει να υπερασπιστεί την προτεραιότητα του προγράμματος και των σκοπών του, φαίνεται να μας λένε οι συγγραφείς, οφείλει να αποσαφηνίσει προσεκτικά τον όρο «οικολογία» και να τον συνδέσει ρητά με συγκεκριμένες πολιτικές αξίες, όπως η ισότητα και η αυτοδιαχείριση. Το ζήτημα ωστόσο δεν είναι να «διαλέξουμε» ανάμεσα σε μια δεξιά και μιαν αριστερή οικολογία, αλλά να φωτίσουμε κριτικά το πώς κατασκευάζεται η έννοια της φύσης σε διάφορα θεωρητικά συμφραζόμενα· τότε, πιστεύω, θα φανεί ότι κάθε «δεξιά» οικολογία είναι μια εξ ορισμού καταχρηστική και ασύστατη οικολογία, ότι κάθε σύλληψη της φύσης ως «νόμου» είναι μια ψευδής και ιδεολογική έννοια της φύσης. Προς αυτή την κατεύθυνση δείχνουν άλλωστε οι ακόλουθες παρατηρήσεις του Ρ. Staudenmaier: «Η παραγνώριση της αλληλοσυσχέτισης ανάμεσα στο κοινωνικό και το οικολογικό αποτελεί σήμα κατατεθέν της αντιδραστικής οικολογίας... Αυτή η παραγνώριση τις περισσότερες φορές λαμβάνει τη μορφή μιας έκκλησης "να μεταρρυθμιστεί η κοινωνία σύμφωνα με τη φύση", πράγμα που συνεπάγεται τη διατύπωση μιας ορισμένης εκδοχής "φυσικής τάξης" η "φυσικού νόμου" και την υπαγωγή των ανθρώπινων αναγκών και πράξεων σ' αυτήν. Ως επακόλουθο, οι υποκείμενες κοινωνικές διαδικασίες και κοινωνικές δομές που συγκροτούν και μορφοποιούν τις σχέσεις των ανθρώπων με το περιβάλλον τους μένουν ανεξέταστες. Μια τέτοια εκούσια άγνοια, με τη σειρά της, συσκοτίζει τους τρόπους με τους οποίους όλες οι έννοιες της φύσης κατασκευάζονται ως τέτοιες κοινωνικά, και τοποθετεί τις δομές εξουσίας εκτός κάθε αμφισβήτησης, ενώ ταυτόχρονα παραχωρεί σε αυτές τις δομές μια καταστατική θέση "φυσικής θέσπισης"» (σελ. 45).

Αν αυτό γίνει σαφές -και μπορεί κανείς να προχωρήσει πολύ μακρύτερα μια τέτοια προβληματική απ' όσο οι συγγραφείς αυτών των άρθρων 1- αντιλαμβανόμαστε επίσης πόσο λίγο «ρομαντικές» είναι στην πραγματικότητα αυτές οι ιδέες. Αληθινή θεωρητική τους ταυτότητα είναι ο θετικισμός, η λατρεία του «αντικειμενικού νόμου», πίσω από την οποία κρύβονται με τη σειρά τους ο σύγχρονος καπιταλισμός και ο άκαμπτος νόμος της αξίας που εγκλωβίζει στους βρόχους του ολόκληρη την κοινωνική ζωή. Οπως άλλωστε παρατηρεί και η Janet Biehl, ρατσισμός και κοινωνία της αγοράς είναι εκφράσεις του ίδιου πράγματος σε δύο διαφορετικά επίπεδα: «Ο γερμανικός κοινωνικός δαρβινισμός (όπως και ο αγγλοαμερικανικός) πρόβαλε τους ανθρώπινους κοινωνικούς θεσμούς πάνω στο μη ανθρώπινο κόσμο σαν "φυσικούς νόμους", και κατόπιν επεκαλείτο τους "νόμους" αυτούς για να δικαιώσει την ανθρώπινη κοινωνική οργάνωση ως "φυσική". Ακόμη, όπως επίσης ο αγγλοαμερικανικός κοινωνικός δαρβινισμός, εφάρμοζε στην κοινωνία το αξίωμα της "επιβίωσης του ικανοτέρου". Ενώ όμως κατά την αγγλοαμερικανική αντίληψη "ικανότερος" ήταν ο ατομικός επιχειρηματίας μέσα στην καπιταλιστική ζούγκλα, όπου κανείς παλεύει αιματηρά "με δόντια και με νύχια" για να επιβιώσει, στο γερμανικό κοινωνικό δαρβινισμό επικράτησε συντριπτικά η ρατσιστική ερμηνεία του "ικανότερου" επομένως, η "ικανότερη" φυλή όχι μόνο θα επιβιώσει, αλλά πρέπει να επιβιώσει εξαφανίζοντας όλες τις άλλες ανταγωνιστικές φυλές στην πάλη για την ύπαρξη» (σελ. 91-2).



ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Για μια διερεύνηση των φιλοσοφικών, επιστημολογικών και πολιτικών διαστάσεων του προβλήματος, από τη σκοπιά που προτείνεται εδώ, βλ. Φώτης Τερζάκης Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης (Futura, 2003).



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/05/2004