Φαντάσματα στον εγκέφαλο

Ένας ευφυέστατος «Σέρλοκ Χόλμς» της νευροεπιστήμης περιγράφει τα πιο παράξενα κλινικά περιστατικά που έχει διαγνώσει, αλλά και τα κρυφά μυστικά που τα περιστατικά αυτά μας αποκαλύπτουν για τη φύση του ανθρώπου και του νου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο πλούσιο πανόραμα των μεγάλων αστέρων της Νευροεπιστήμης η μορφή του Β. Σ. Ραματσάντραν ξεχωρίζει τόσο για την πρωτοτυπία των ερευνών του όσο και για τις ετερόδοξες, σχεδόν αιρετικές, απόψεις του για τον «πνευματικό» χαρακτήρα των λειτουργιών ή των δυσλειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αυτές τις σημαντικές ανακαλύψεις του παρουσίασε στο πολυσυζητημένο και πολυμεταφρασμένο βιβλίο του Φαντάσματα στον εγκέφαλο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, σε μία εξαιρετικά επιμελημένη ελληνική μετάφραση, από τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης».

Ισως τα πυκνά μουστάκια και τα έντονα ινδικά χαρακτηριστικά του συγγραφέα να μη συνάδουν καθόλου με την τυπική εικόνα του αξιοσέβαστου και σοφού ακαδημαϊκού, όμως ο Β. Σ. Ραματσάντραν ή «Ράμα», όπως τον αποκαλούν οι πιο στενοί του φίλοι, θεωρείται σήμερα ένας από τους πιο διάσημους και πρωτότυπους μελετητές των ασθενειών και των δυσλειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου. Γεννημένος στη Μαντράς το 1951, παιδί Ινδού διπλωμάτη, μεγάλωσε σ' ένα ελεύθερο και πλούσιο πνευματικό περιβάλλον. Σπουδάζει Ιατρική στην Αγγλία και ειδικεύεται στη Νευρολογία στο Trinity College του Κέιμπριτζ. Σήμερα διευθύνει ένα από τα σημαντικότερα αμερικανικά κέντρα νευροεπιστημονικής έρευνας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, ενώ παράλληλα διδάσκει και στο πρωτοποριακό Salk Institute. Ενώ οι πρώτες του έρευνες επικεντρώνονται στην οπτική αντίληψη, την παγκόσμια φήμη του θα την κερδίσει με τις πρωτοποριακές νευρολογικές έρευνές του σχετικά με τη φύση και τη θεραπεία ατόμων που υπέφεραν από την επίμονη και ενοχλητική παρουσία «φαντασμάτων». Πρόκειται για άτομα που έχασαν, ύστερα από ατύχημα, ένα χέρι ή πόδι κι όμως παραδόξως εξακολουθούν να αισθάνονται έντονη την παρουσία αυτού του ακρωτηριασμένου «μέλους-φάντασμα», ορισμένοι μάλιστα νιώθουν ότι αυτά τα μέλη-φαντάσματα κινούνται, τους προκαλούν φαγούρα ή ακόμα χειρότερα ...τους πονάνε!

Στο βιβλίο περιγράφονται πολλές τέτοιες αινιγματικές περιπτώσεις «φαντασμάτων»: άτομα με χέρια ή πόδια-φαντάσματα, με στήθος-φάντασμα ύστερα από μαστεκτομή, με σκωληκοειδή απόφυση-φάντασμα, ακόμα και με πέος-φάντασμα. Ποια είναι όμως η επίσημη νευρολογική εξήγηση τέτοιων αλλόκοτων φαινομένων; Μια «τελείως ανόητη» εξήγηση, σύμφωνα με τον Ραματσάντραν, είναι ότι τα μέλη-φαντάσματα είναι απλώς προϊόν ευσεβούς πόθου: ο ασθενής βιώνει το «μέλος-φάντασμα» ως αποτέλεσμα της σφοδρής επιθυμίας του να επανακτήσει το ακρωτηριασμένο μέλος. Μια πιο διαδεδομένη, αν και κάπως απλοϊκή, εξήγηση είναι ότι στο σημείο εκτομής (κολόβωμα) οι νευρικές ίνες συνθλίβονται και συστρέφονται δημιουργώντας φλεγμονές, έτσι τα ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου παραπλανώνται δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι υπάρχει ένα μέλος-φάντασμα. Η εξήγηση, αντιθέτως, που προτείνει ο συγγραφέας γι' αυτά τα ενοχλητικά «φαντάσματα», και είναι πλέον ευρέως αποδεκτή, βασίζεται στις πρόσφατες ανακαλύψεις της Νευροεπιστήμης σχετικά με το πώς και το πού ακριβώς χαρτογραφούνται τα διάφορα μέλη του σώματός μας πάνω στον φλοιό του εγκεφάλου μας, τον μανδύα που καλύπτει το κάθε εγκεφαλικό μας ημισφαίριο. Από χρόνια ήταν γνωστό ότι πάνω στον σωματοαισθητικό φλοιό του εγκεφάλου υπάρχουν μια σειρά από ακριβείς «χάρτες», δηλαδή από λεπτομερείς τοπογραφικές αναπαραστάσεις όλων των μελών του σώματός μας. Από τι φτιάχνονται αυτοί οι «χάρτες»; Είναι φτιαγμένοι από τα νευρικά κύτταρα του φλοιού (νευρώνες) και από τις μεταξύ τους διασυνδέσεις (συνάψεις). Οταν ένα άτομο χάσει ένα μέλος του σώματός του, οι εγκεφαλικοί χάρτες αναδιοργανώνονται δημιουργώντας νέα νευρωνικά κυκλώματα και διασυνδέσεις, μεταβάλλοντας έτσι τη σωματοαισθητική τοπογραφία αυτού του τμήματος του εγκεφάλου. Τέτοιες αλλαγές μπορούμε σήμερα να τις παρατηρήσουμε ζωντανά χάρη στις νέες μη επεμβατικές απεικονιστικές τεχνικές, όπως είναι η τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων και η λειτουργική μαγνητική τομογραφία.

Συχνά τέτοιες νευρωνικές αναδιοργανώσεις δημιουργούν στους ασθενείς την ενοχλητική, και σε ορισμένες περιπτώσεις τρομερά επώδυνη, παρουσία των «φαντασμάτων». Εχοντας κατανοήσει τον περίπλοκο νευρολογικό μηχανισμό δημιουργίας τέτοιων «φαντασμάτων», ο Ραματσάντραν επινόησε και ένα πολύ απλό αλλά αποτελεσματικό τρικ για να ανακουφίσει τους ασθενείς του. Χρησιμοποιώντας ένα απλό κουτί με έναν μετακινούμενο καθρέφτη, έφτιαξε μια στοιχειώδη συσκευή «εικονικής πραγματικότητας», η χρήση της οποίας επιτρέπει μερικές φορές στον ασθενή να «ακρωτηριάσει» το ήδη ακρωτηριασμένο, αλλά ενοχλητικά παρόν, μέλος-φάντασμα! Δικαίως λοιπόν υποστηρίζει ο συγγραφέας ότι «Η μελέτη των "φαντασμάτων" μας προσφέρει συναρπαστικές φευγαλέες ματιές της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου και της εκπληκτικής του ικανότητας για ανάπτυξη και ανανέωση».

Στις σελίδες αυτού του πραγματικά συναρπαστικού βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει πολλές άλλες αλλόκοτες ιστορίες. Μέσα από αυτές ο συγγραφέας καταφέρνει πάντα να ρίχνει κάποιο νέο φως σε πανάρχαια αινιγματικά ερωτήματα: Τι είναι και πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους; Πώς οι βλάβες του εγκεφάλου μάς αποκαλύπτουν τη φυσιολογική λειτουργία αυτής της πολύπλοκης μηχανής του νου; Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές σ' αυτό το μυστικό θέατρο σκιών που αυτάρεσκα αποκαλούμε «η συνείδησή μας»; Στο βιβλίο του Ραματσάντραν ο αναγνώστης θα βρει αρκετές ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα. Οπως γράφει, προλογίζοντας το παρόν βιβλίο, ο διάσημος συγγραφέας - νευρολόγος Ολιβερ Σακς: Στα χέρια του Ραματσάντραν «όλα αυτά τα θέματα γίνονται παράθυρα για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται το νευρικό σύστημα, ο κόσμος και ο ίδιος μας ο εαυτός, και το έργο του γίνεται, όπως του αρέσει να λέει, μια μορφή πειραματικής επιστημολογίας».



ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/02/2007