Καλή σας νύχτα κύριε Φρόυντ

Μια ιστορία που διαδραματίζεται στη Βιέννη του 1913.
Ένα ερώτημα που επαναλαμβάνεται όσα χρόνια κι αν περάσουν: Μπορείς να διαβάσεις την ψυχή ενός ανθρώπου;

Για μία ακόμη φορά ο Φρόιντ έρχεται αντιμέτωπος με τον ίδιο γρίφο. Η εικοσιτετράχρονη Έλενορ υποφέρει εδώ και δύο χρόνια από πόνους στα πόδια. Το αίτημά της σαφές:
"Ξαναφτιάξτε το σώμα μου!"
Μια νέα γυναίκα υποταγμένη στο βάρος του πόνου και στην ενοχή της επιθυμίας.
Ή, μάλλον, στο ανέφικτο της επιθυμίας.
Σε μια σχέση συνενοχής, με συναισθήματα που εξαπατούν και αλήθειες που αναδύονται δειλά δειλά, ο Φρόιντ βιώνει την περιπέτεια ενός ανθρώπου που θέλει να ζήσει, αλλά δεν ξέρει τον τρόπο... σαν να είναι η δική του περιπέτεια.


Η επανάσταση της ψυχανάλυσης. Ο άνεμος της αλλαγής. Η Βιένη λίγο πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πανσπερμία εθνοτήτων, πανσπερμία ιδεών.
Από τα πολυσύχναστα βουλεβάρτα στις φτωχικές συνοικίες. Η φθίνουσα αριστοκρατία και η ανερχόμενη αστική τάξη. Η χειραφέτηση των γυναικών και η αφύπνιση της εργατικής τάξης. Το παγγερμανικό όραμα και το εβραϊκό ζήτημα. Στο σταυροδρόμι της πολιτικής, της φιλοσοφίας, της ψυχανάλυσης και της τέχνης συναντιούνται η λογική και η πίστη, η ελπίδα και η διάψευση ενός κόσμου που αναζητά μια καινούργια ταυτότητα.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα πολύ ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, τόσο που μοιάζει να μην έχει γραφτεί από Ελληνα συγγραφέα. Με άλλα λόγια, δεν θα συναντήσουμε τις εμβληματικές ιστορικές βακτηρίες της Κατοχής, του Εμφυλίου και της δικτατορίας, οικογενειακές τραγωδίες δωματίου, παραχαραγμένα αυτοβιογραφικά επεισόδια, ατέρμονες ενδοσκοπήσεις και σεξουαλικά ιντερμέδια. Βέβαια το ότι το μυθιστόρημα του Παναγιώτη Βλάχου δεν παραπέμπει ούτε στο ελάχιστο στους κοινούς τόπους της εγχώριας πεζογραφίας δεν συνιστά αυτομάτως τίτλο τιμής. Απλώς αποτελεί ευχάριστη έκπληξη η πρόθεση διεύρυνσης του κοσμοπολιτισμού από μυθοπλαστικό διάκοσμο σε καμβά της μυθιστορίας. Και αν η σύντμηση της ιστορίας στο οπισθόφυλλο προϊδεάζει για μια παραλλαγή των ψυχωφελών βιβλίων του Ιρβιν Γιάλομ, η ανάγνωση του βιβλίου διαψεύδει τόσο την αποθαρρυντική αυτή εντύπωση όσο -ώς έναν βαθμό- και την ευχάριστη έκπληξη. Ο Παναγιώτης Βλάχος, μολονότι τοποθετεί στον τίτλο του βιβλίου του το όνομα του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης, μόνο περιφερειακά αναφέρεται στις καινοτόμους θεωρίες που εισήγαγε ο Φρόιντ, έστω και αν το κεντρικό μέρος της μυθοπλασίας θα επέτρεπε μια εκτενέστερη εκμετάλλευση της ψυχαναλυτικής διεργασίας. Το μυθιστόρημα περισσότερο προσβλέπει στη σύνθεση ενός χρονικού για τη Βιέννη στα πρόθυρα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, και εδώ ακριβώς απομακρύνεται από τη θεματογραφία και τους προσανατολισμούς του Γιάλομ. Στο βιβλίο επιτάσσεται βιβλιογραφία, ενδεικτική του υλικού που ο συγγραφέας επιχείρησε να μεταστοιχειώσει σε μυθιστόρημα. Ωστόσο η καλή εποπτεία των πηγών δεν επαρκεί για το στήσιμο της μυθοπλασίας, πολλώ μάλλον όταν οι πραγματολογικές πληροφορίες παραμένουν, ως επί το πλείστον, αναφομοίωτες από το μυθιστορηματικό πλαίσιο.



Η υστερία, μίμηση ασθένειας



Οπως σημειώνεται στην αρχή της βιβλιογραφίας, η ανιστορούμενη περίπτωση της μυθιστορηματικής Ελενορ βασίστηκε σε ανάλογη περίπτωση ασθενούς, διατυπωμένη στο έργο «Μελέτες για την υστερία». Η δράση τοποθετείται στη Βιένη του 1913, με αφετηρία την ιατρική παρακολούθηση από τον Φρόιντ της εικοσιτετράχρονης Ελενορ, η οποία υποφέρει από ισχυρούς πόνους στα πόδια, με διαταραχές στο βάδισμα, συνήθης εκδήλωση υστερίας, δεδομένου του αποκλεισμού οργανικής πάθησης του νευρικού συστήματος. Είναι η εποχή, όπως διαφαίνεται στο βιβλίο, της ρήξης μεταξύ του Φρόιντ και του Μπρόιερ, οι οποίοι εργάστηκαν από κοινού πάνω σε περιπτώσεις υστερίας, καταλήγοντας στο κεφαλαιώδες για την πρόοδο της ψυχανάλυσης πόρισμα ότι οποιαδήποτε εμπειρία ικανή να προκαλέσει δυσάρεστα συναισθήματα, μπορεί να λειτουργήσει σαν σημείο εκκίνησης των υστερικών συμπτωμάτων. Η διαφωνία τους πυροδοτήθηκε από την πρόταξη από μέρους του Φρόιντ της σεξουαλικής αιτιολογίας. Ο Φρόιντ επέμενε εμφατικά στις σεξουαλικές παρορμήσεις στην αιτιολογία της υστερίας, πρεσβεύοντας ότι ένας ασυνείδητος μηχανισμός μετέτρεπε τη διαταραχή της σεξουαλικής λειτουργίας σε συγκεχυμένα, εντούτοις ευανάγνωστα, συμπτώματα, πεποίθηση στην οποία εναντιώθηκε και ο Γιουνγκ, επίσης στενός του συνεργάτης μέχρι το 1912. Στο μυθιστόρημα, ωστόσο, ο θεραπευτής της Ελενορ δεν βιάζεται να επικυρώσει τις θέσεις του. Στις μεταξύ τους συναντήσεις ακολουθείται η οικεία από τις πολυάριθμες μελέτες μέθοδος του ψυχαναλυτή για την κατανόηση των συμπτωμάτων της υστερίας, η χρονοβόρα, δηλαδή, έρευνα κάτω από την επιφάνεια των συμπτωμάτων του ασθενούς και η αναζήτηση του ασυνείδητου παράγοντα που τα δημιουργούσε. Ενός παράγοντα του οποίου ο ασθενής έχει άγνοια, αλλά και κανένας άλλος εκτός από τον ίδιο δεν μπορεί να υποδείξει την προέλευσή του. Η περιγραφή της αποθεραπείας της Ελενορ, όπως αβίαστα επάγεται, προσφέρει τη δυνατότητα στο συγγραφέα να αξιοποιήσει ενδιαφέρουσες πτυχές αυτής της ιδιάζουσας νεύρωσης. Βασικό γνώρισμα της υστερίας είναι η μετατόπιση από το ασυνείδητο στο σώμα ενός απωθημένου τραύματος, ή αλλιώς η συμβολική έκφραση, μέσω σωματικών διαταραχών, εσωτερικών συγκρούσεων. Από τις μείζονες ιδιαιτερότητες της πάθησης και το ότι οι κλινικές της εκδηλώσεις υποδύονται σχεδόν κάθε ασθένεια. Η Ελενορ, αν και δυσκολεύεται να αποδεχτεί το σώμα της ως δημιουργό, επινοητή της αρρώστιας της, συγκατατίθεται να συνεργαστεί με τον Φρόιντ για τη χάραξη συνειρμών και αποκαλυπτικών δεσμών ανάμεσα σε θαμμένες σκέψεις, απωθημένες μνήμες και στα σωματικά συμπτώματα. Με την ερμηνεία της υποσυνείδητης σημασίας των υστερικών συμπτωμάτων ως σωματικής έκφρασης της σύγκρουσης μεταξύ της σεξουαλικότητας και των απαγορεύσεων που θέτει η συνείδηση, οι πόνοι της Ελενορ υποχωρούν και η μυθιστορηματική αυλαία πέφτει.

Οι συνεδρίες του Φρόιντ με τη νεαρή ασθενή του απασχολούν μικρό, συγκριτικά με το αναμενόμενο, μέρος του βιβλίου. Δυστυχώς, καθ' ότι αναπαρίστανται στις πιο καλογραμμένες σελίδες του. Η αφήγηση διχάζεται ανάμεσα στην αναδρομή στους κυριότερους σταθμούς στην ιστορία της ψυχανάλυσης και στην απόδοση της κοινωνικοπολιτικής εικόνας της Βιένης της εποχής. Από τον Μπρικέ στην ψυχοθεραπευτική μέθοδο του μεσμερισμού με το ζωικό μαγνητισμό και σε παρεμφερείς αποκρυφιστικές θεραπείες, από τη μετάνοια, το πανίσχυρο θεραπευτικό μέσο του χριστιανισμού, στις διαλέξεις του Σαρκό στο Σαλπετριέρ, όπου ο Φρόιντ μυείται στα αποτελέσματα του υπνωτισμού και της υποβολής πάνω σε υστερικούς και κατόπιν από την ιστορία της ψυχανάλυσης στο παρόν του μυθιστορήματος. Στην αριστοκρατία, που ένιωθε την αίγλη της να ξεφτίζει από την ολοένα ανερχόμενη αστική τάξη, στις εργατικές συνοικίες, που συγκροτούσαν μια υπολογίσιμη απειλή, τόσο με τις διεκδικήσεις τους όσο και με την ευαισθησία τους σε εθνικιστικές ρητορείες, διαρκώς διογκούμενες, στην έξαρση του μισογυνισμού, στους προκλητικούς υπερασπιστές της άριας φυλής και τους οραματιστές μιας τευτονικής αυτοκρατορίας, στον αυξανόμενο αντισημιτισμό, στα πανταχόθεν προμηνύματα, εν ολίγοις, του πολέμου. Μέσα από τη συσσώρευση πληροφοριών αναδύονται δύο θεματικοί πόλοι, αφ' ενός, η Βιένη και αφ' ετέρου, η γυναίκα. Αν η γυναίκα ηδονίζεται με το να αναστέλλει τις σφοδρότερες επιθυμίες της, να παλινδρομεί αναποφάσιστη ανάμεσα στη χειραφέτηση και τη δέσμευση, η Βιένη παγιδεύεται από τα πολιτισμικά της επιτεύγματα σε μια καταστροφική αίσθηση μεγαλείου. Η απόπειρα συσχέτισης των σκιωδών ανακατατάξεων στη βιενέζικη κοινωνία, με τη θεραπεία της Ελενορ και τον αντίκτυπό της στην προσωπική ζωή του θεραπευτή της, αναδεικνύεται στο πιο ενδιαφέρον σημείο (και συνάμα το πιο φιλόδοξο στοίχημα) του μυθιστορήματος.



Υπερσυσσώρευση ζητημάτων



Ο Βλάχος είχε να αναμετρηθεί με ένα υλικό πολύμορφο και χαοτικό, εξαιρετικά δυσχερές στον έλεγχο και την ταξινόμησή του. Ο ίδιος ο συγγραφέας αύξησε σημαντικά το βαθμό δυσκολίας του μυθιστορήματος, με το να μην περιτοιχίσει τη μυθοπλασία του σε ένα αποσαφηνισμένο περίγραμμα. Συνεπώς πολλά δεδομένα της αφήγησης δίνονται σχηματικά, σχεδόν ανεπεξέργαστα, και ιδιαίτερα όσα αφορούν την εποχή και τους συγχρόνους της. Το σχήμα του διαλόγου επιστρατεύεται πλειστάκις, έτσι ώστε μέσω ερωταποκρίσεων να καταστεί αληθοφανής η παροχή, απαραίτητων πράγματι, επεξηγήσεων στον αναγνώστη. Προφανώς όμως ένα μυθιστόρημα δεν γίνεται να δομηθεί αποκλειστικά πάνω σε συνομιλίες. Τότε οι αναφορές σε γεγονότα, όπως η επανάσταση του 1848 στην Πράγα και του 1905 στη Ρωσία, στο παγγερμανικό κίνημα, στην πολιτική του αυτοκράτορα Φραγκίσκου-Ιωσήφ για τα Βαλκάνια κ.ά., φαντάζουν ένθετες, σαν υποσημειώσεις καταχρηστικά συνημμένες στο κυρίως αφηγηματικό σώμα. Αντιθέτως, στην εξέλιξη της θεραπείας γίνεται άριστη αξιοποίηση του πρωτογενούς υλικού. Και είναι κρίμα τα πιο ερεθιστικά μέρη του βιβλίου να δίνουν ενίοτε την αίσθηση ενός συμπληρωματικού στοιχείου, μιας προσχηματικής συνθήκης προκειμένου να σκιαγραφηθεί η αντιφατική και πολύπτυχη κοινωνία της Βιένης. Η μεταφορά του κοινωνικοπολιτικού κλίματος -θεμελιακή οπωσδήποτε για τη στήριξη της μυθοπλασίας- συχνά επικάθεται βαριά στις πολύ ελκυστικές ανταλλαγές μεταξύ της ασθενούς και του θεραπευτή.

Ενα παράδειγμα δηλωτικό της εμφανώς τεχνητής εισαγωγής προσώπων και θεμάτων. Στο μέσον του μυθιστορήματος ο συγγραφέας εμφανίζει ένα πρόσωπο, τον αμαξά της Ελενορ, που θα τον χρησιμοποιήσει σε δύο περιπτώσεις για τον εμπλουτισμό της αφήγησης. Ο εν λόγω χαρακτήρας λειτουργεί πολλαπλώς, εκμυστηρεύεται στην Ελενορ την παρεμποδισμένη παιδική του ηλικία, τη δύσκολη σχέση με τον πατέρα του και το σκεπτικισμό του για την ύπαρξη Θεού, ενώ επίσης εκθέτει στον Φρόιντ μια νηφάλια ανάλυση της έκρυθμης κατάστασης στα Βαλκάνια παράλληλα με μια ιδιαζόντως διεισδυτική ερμηνεία των συμπτωμάτων της φίλης του αλλά και των αδιεξόδων του συνομιλητή του. Συνεπώς σε δύο μόνον εμφανίσεις του αμαξά συνωθούνται βεβιασμένα θέματα, όπως η συναισθηματική σύγχυση της θεραπευόμενης, η αγωνία της πίστης, η απόγνωση και η απορία που σμιλεύουν τη θρησκευτική συνείδηση, η πολιτική επικαιρότητα, τα ενδόμυχα άγχη του Φρόιντ. Παρά τις επισημασμένες αστοχίες δεν μπορούμε με κανέναν τρόπο να παραγνωρίσουμε τη φιλότιμη και εν πολλοίς γόνιμη προσπάθεια του Παναγιώτη Βλάχου να διατηρήσει μια πολυπρισματική, κατά το δυνατόν, οπτική στο χρόνο και το χώρο που αποτύπωσε.

«Καλή σας νύχτα, κύριε Φρόιντ» απευθύνουν περιφρονητικά στο γιατρό πρώτα ο Τρότσκι και αργότερα η ασθενής του. Το πικρό υπομειδίαμα του τίτλου φαίνεται να απλώνεται μέχρι το 1933, όταν στο Βερολίνο οι ναζί ρίχνουν τα έργα του στην πυρά, αλλά και πολύ αργότερα, όταν η φροϊδική ψυχανάλυση αρχίζει -και μέχρι σήμερα συνεχίζει- να δέχεται έμπυρες επιθέσεις και αμφισβητήσεις.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/09/2006