Ουτοπία και επανάσταση

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Να ελπίζεις, ώσπου η Ελπίδα να δημιουργήσει/ Από το δικό της ναυάγιο, αυτό που οραματίζεται», έγραφε ο Σέλεϊ, προεκτείνοντας στο μέλλον μια ποιητική σύλληψη που συναντά την ουσία και το βάθος τής σκέψης του Ερνστ Μπλοχ. Ωστόσο η ελπίδα, ως οντολογική κατηγορία, δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς εκείνο το μέτρο της συνείδησης που αντιλαμβάνεται τον κόσμο σαν μια αδιάκοπη προσαρμογή στο σύμπαν των πλείστων δυνατοτήτων του ανθρώπου. Το ουτοπικό μοντέλο του Μπλοχ περιλαμβάνει ό,τι η δημιουργική φαντασία μπορεί να συλλάβει ως μη είναι ακόμη (Νοch - Nicht - Sein), τη διάσταση ενός πιθανού δυναμικού που κρύβει μέσα του κάθε ανθρωπος, και το οποίο, αν και υπερβαίνει την εμπειρική πραγματικότητα, δύναται, ωστόσο, να απελευθερωθεί προς το μέλλον, προς την πράξη, προς το ίδιο το υπαρκτό, αλλά και καθ' υπέρβασίν του.

Ο Ερνστ Μπλοχ υπήρξε ένας μεταφυσικός του μαρξισμού, ο πιο αιρετικός, ο πιο ανατρεπτικός. Αν και ενσωμάτωσε στο ουτοπικό του μοντέλο το μαρξιστικό ιδεώδες της επαναστατικής αυτεπίγνωσης, που οδηγεί σε μια μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία, το έργο του συναντά τη φωνή των μυστικών Ιάκωβου Μπέμε και Μάιστερ Εκαρτ. Η ταλμουδική αντίληψη, μέσα στο κοσμοείδωλο του Μπλοχ, συνηγορεί υπέρ των γειτνιάσεων με στοιχεία της νεοπλατωνικής και εγελιανής σκέψης, ωστόσο ο ίδιος αποκαλεί την ουτοπία του «συγκεκριμένη Ουτοπία», για να την ορίσει στον αντίποδα ενός αφηρημένου οράματος, που δεν σχετίζεται με την πραγματικότητα καθεαυτήν.

Οι θέσεις του μαρξισμού σε σχέση με το ζήτημα της Ουτοπίας παρουσιάζονται νομίζω συνοπτικά από τον Mayanard Solomon: «Ο μαρξισμός ισχυρίστηκε πως έχει προχωρήσει από την Ουτοπία στην επιστήμη, πως έχει εξορθολογίσει τα άλογα στοιχεία όλων των προηγούμενων συστημάτων. Στη συνέχεια, η ουτοπική σκέψη απορρίφτηκε ως αντιεπιστημονική, φανταστική και αντιδραστική». Πράγματι, ο Μαρξ θεωρούσε ότι ο ουτοπικός σοσιαλισμός των Οουεν, Φουριέ και Σεν Σιμόν απέτυχε να κατανοήσει τον δημιουργικό ρόλο του προλεταριάτου. Παρά ταύτα, όχι μόνο επηρεάστηκε ισχυρά από τους ουτοπιστές, αλλά και παραδέχτηκε ότι «έπαιξαν έναν χρήσιμο ρόλο στην κριτική της αστικής κοινωνίας και στη συνηγορία των μεταρρυθμίσεων».

Ο Αριστοτέλης μίλησε για την «εντελέχεια» των όντων, την αυτοπραγμάτωσή τους μέσω της ένωσης ύλης και μορφής. Ο Μπλοχ αναφέρεται στην εντελέχεια του Σύμπαντος, μια δυναμική που σχετίζεται άμεσα με την ιδιότητα του ανθρώπου να είναι ουτοπικό ον. Το ανθρώπινο υποκείμενο χαρακτηρίζεται ως το κατεξοχήν σύνολο των μη πραγματοποιημένων δυνατοτήτων του. Γράφει ο Francesco Copelloti: «Εμείς οι ίδιοι δεν γνωρίζουμε ακόμη αυτή την αλήθεια και την τελειότητα που γεννάται μέσα μας και μέσα στον κόσμο εν εξελίξει. Είμαστε ακόμη μέσα σε μια παραβολή του εαυτού μας, "μέσα στην ωχρή προσποίηση", μέσα στα σκότη του στιγμιαίως ζην».

Αναφερόμενος στην ανολοκλήρωτη φύση του κόσμου, ο Ερνστ Μπλοχ επισημαίνει ότι η ίδια η πραγματικότητα, ως φυσική κατάσταση, είναι μια ανοιχτή διεργασία. Ετσι, η δημιουργική φαντασία, στη διαπλοκή της μ' αυτόν τον ρευστό κόσμο, δομεί εκ νέου την πραγματικότητα κατανοώντας την στην ολότητά της (in Totum). Το μη-είναι-ακόμη, ως ο ουτοπικός χώρος που συνοψίζει το κρυμμένο μέλλον, τις ανολοκλήρωτες και ανοιχτές προοπτικές, αποτελεί την ευκαιρία για το ανθρώπινο ον να επιτύχει, μέσω της ενεργητικής δράσης, την αφύπνιση και πραγμάτωση όλων των δυνατοτήτων του, την εκπλήρωση του αληθινού Είναι.

Ο Ηράκλειτος έγραφε: φύσις κρύπτεσθαι φιλεί. Ο Μπλοχ ενσωματώνει και προεκτείνει αυτή τη γλώσσα: ο Θεός μιλάει με σημεία, ο κόσμος είναι γεμάτος σύμβολα και αλληγορίες, η ίδια η φύση αποτελεί την αλληγορία του κρυμμένου μέλλοντός της. Μοιάζει παράδοξη αυτή η προσέγγιση από έναν καθαρό μαρξιστή, ο οποίος έχει εντάξει εαυτόν σ' ένα πλήρες κοσμοείδωλο (και λέγοντας «πλήρες», εννοώ τις πολύ συγκεκριμένες δομές της μαρξιστικής σκέψης, που ενδιαφέρεται να προβάλει το ίδιο το «πραγματικό» ελευθερώνοντάς το από κάθε ιδεοληπτική συσκότιση). Η απάντηση βρίσκεται στην επίδραση που άσκησε πάνω στον Μπλοχ ο εβραϊκός μεσσιανικός αναρχισμός του φίλου του Gustav Landauer. Εδώ, ο Μπλοχ, πολύ νέος ακόμα, μαθήτευσε στην Ουτοπία, πράγμα που αποτέλεσε γεγονός καθοριστικό για τη σκέψη του, όσο κι αν αργότερα, με την προσχώρησή του στο μαρξισμό, μετασχημάτισε αρκετά αυτές τις καταβολές. Ετσι, το ουτοπικό βίωμα του προσέθεσε τις όψεις μιας υπερβατικής εικόνας του κόσμου, η οποία, στην εξέλιξη και ωρίμανσή της, δεν παρέμεινε φαντασιοκοπία αλλά συνδέθηκε άμεσα με το πραγματικό.

Τα δέκα κείμενα που φιλοξενούνται στο παρόν βιβλίο προέρχονται από το σεμινάριο που οργάνωσε το περιοδικό Praxis, εν έτει 1968, με θέμα «Ο Μαρξ και η επανάσταση». (Το σεμινάριο έγινε για να τιμηθεί η 150ή επέτειος από τη γέννηση του Μαρξ). Οι συζητήσεις του Μπλοχ με τον Λάντμαν, τον Μαρκούζε και τη Χέλερ, δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στο περιοδικό «Telos», το 1975.

Η έννοια του ibbur (στην οποία σχολαστικά αναφέρεται ο Μπλοχ στο 3ο και στο 5ο κείμενο της παρούσης σύνοψης) είναι ιδέα καθαρά θρησκευτική και αποτελεί ιουδαϊκό δόγμα. Περιγράφει το προνόμιο ορισμένων ανθρώπων να αποκτούν, σε κάποια στιγμή της ζωής τους, μια νέα ψυχή, όχι εις αντικατάσταση της προηγούμενης αλλά ως ενσωμάτωση ενός φωτεινού δυναμικού. Η νέα αυτή ψυχή δεν κατοικεί μέσα στο σώμα αλλά μέσα στην ήδη υπάρχουσα ψυχή, δηλαδή, δεν ενσαρκώνεται αλλά «εμψυχώνει». (Την επιβεβαίωση αυτής της θεωρίας έχουμε δει σε πολλούς καλλιτέχνες, όταν μια αναπάντεχη διεύρυνση καταργεί τη μετριότητά τους, φέρνοντας στο προσκήνιο ένα λαμπερό δυναμικό, έναν εαυτό-παραγωγό σημαντικών έργων. Ισχυρό παράδειγμα, ο Χέντερλιν, ο οποίος στην πρώιμη περίοδό του υπήρξε απλώς ο ελάσσων μιμητής του Σίλερ.)

Ο Μπλοχ ονομάζει το ibbur «εγκυμοσύνη της ψυχής» και εντάσσει με φυσικότητα αυτή την ιδέα στο μαρξιστικό του κοσμοείδωλο. Αλλά, τι άλλο είναι το ibbur παρά η οντολογία του μη-είναι-ακόμη που εκκοσμικεύει τις διαχύσεις της; Αυτό που δεν ενδιαφέρεται να θέσει ο Μπλοχ, ως φιλοσοφική παράμετρο, ή έστω, ως υπόθεση -πράγμα που ίσως τον ανατίναζε σ' επικίνδυνες θεολογικές περιοχές- αφορά στο στοιχείο εκείνο το οποίο επενεργεί για την εκκίνηση της εγκυμοσύνης, στο στοιχείο που «γονιμοποιεί», που παρεμβαίνει, που «ευθύνεται», τρόπον τινά, για την εμφάνιση του ibbur. Διότι αν υπάρχει η «θηλυκότητα» της ψυχής (και η εν δυνάμει μητρότητα), αυτή άμεσα παραπέμπει σε μια «ανδρικότητα», σ' ένα σπέρμα που «γεννά».

Με βάση την παραδοσιακή θέση του ιουδαϊκού δόγματος, ο Μπλοχ αποσυνδέει εντελώς το ibbur από την ιδέα της μετεμψύχωσης. Η μετεμψύχωση προσδιορίζει τα πάγια δεδομένα μιας προηγούμενης ζωής - το ibbur προσθέτει κάτι εντελώς νέο στο υπάρχον, μια καινούργια δυνατότητα, μια τάση διεύρυνσης, ανάπτυξης, ολοκλήρωσης. Επίσης, αποσαφηνίζεται ότι το Ibbur κατά κανέναν τρόπο δεν σχετίζεται με το «νέο άνθρωπο» που ξαναγεννιέται, έτσι όπως το θέτει η θεολογία των μυστικών.

Στα υπόλοιπα κείμενα του βιβλίου συναντά κανείς διάσπαρτες τις γενικές ιδέες του μαρξιστικού πνεύματος, φωτισμένες ιδιαίτερα από τη φιλοσοφική οξύνοια του Γερμανού στοχαστή, αλλά και πολλές κριτικές αποτιμήσεις για το πολιτικό σκηνικό της Ευρώπης. Με ιδιαίτερες αποχρώσεις παρουσιάζει ο Μπλοχ και τη σχέση του με τη θρησκεία, τη Βίβλο, την ιστορία, την ανθρωπολογία, την αισθητική και, ειδικότερα, τη λογοτεχνία (υπήρξε φίλος του Ντέμπλιν). Γι' αυτόν η τέχνη, ως δημιουργική διαδικασία, αποτελεί εκείνο ακριβώς το πεδίο διά του οποίου ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει το «μη υπάρχον», ώστε να το καταστήσει ελπίδα διαχεόμενη σ' ένα μέλλον, προς χάριν του Ολου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θέση του φιλόσοφου, σχετικά με τις διαφορές της αστικής και της σοσιαλιστικής επανάστασης (2ο κείμενο). Παρακάμπτοντας το γνωστό σχήμα της οικονομικής ερμηνείας των ιδεών με βάση τα συμφέροντα, ο Μπλοχ επισημαίνει ότι η αστική επανάσταση πέτυχε την ελευθερία της απόκτησης, ενώ η μαρξιστική ενδιαφέρθηκε για την ελευθερία από την απόκτηση. Το αστικό εποικοδόμημα, στην ουσία, δεν άλλαξε τις δομές του· η μετάβαση από τον φεουδαρχισμό στον καπιταλισμό περιγράφει μία μόνο διαφοροποίηση: ο πλούτος της εξουσίας μετατράπηκε σε εξουσία του πλούτου. Αντιθέτως, η μαρξιστική επανάσταση ανέλαβε να πραγματώσει αυτό για το οποίο αγωνίστηκαν όλα τα αιρετικά πνεύματα από τον Μεσαίωνα και μετά.

Τα κείμενα του παρόντος βιβλίου, λόγω του στοιχείου της προφορικότητας που τα διέπει, αναπτύσσονται σχετικά άναρχα και χωρίς να εστιάζουν πάντοτε σ' ένα θέμα. Ο μεταφραστής και διδάσκων στο Πάντειο, Στέφανος Ροζάνης, σε μια σύντομη αλλά περιεκτική εισαγωγή, θέτει με συνέπεια τις φιλοσοφικές προκείμενες του μπλοχικού κοσμοειδώλου, προσθέτοντας εν τάχει τους όρους και τις κατηγορίες που μας εισάγουν στην Ουτοπική σύλληψη του Γερμανού στοχαστή.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2007