Οι μεταμορφώσεις της γραφής

Ένα απαραίτητο εγχειρίδιο για την ουσιαστική κατανόηση του ρόλου που έχει διαδραματίσει ο υπολογιστής στην εξέλιξη της λογοτεχνίας και της επιστημονικής σκέψης στην εποχή μας, μια σε βάθος μελέτη της τεχνολογίας και της ιστορίας της λογοτεχνίας και του πολιτισμού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε λίγα χρόνια ίσως στη θέση αυτής της κριτικής θα μπορεί κανείς να διαβάσει μια αντίστοιχη για ένα (ελληνικό) υπερκείμενο (hypertext), ένα μυθιστόρημα δηλαδή που συντίθεται αλλά και διαβάζεται καθ' ολοκληρίαν στο Διαδίκτυο. Πρόκειται για την τελευταία λέξη της λογοτεχνικής παραγωγής, η οποία με τη χρήση υπολογιστών αναμορφώνεται και κάνει ένα άλμα ανάλογο με αυτό της μετάβασης από το χειρόγραφο στην τυπογραφία. Γενικότερα η ηλεκτρονική τεχνολογία μεταβάλλει τον τρόπο με τον οποίο παράγονται πλέον τα κείμενα, κι αυτό δεν αναφέρεται μόνο στα επιστημονικά ή εγκυκλοπαιδικά έργα, αλλά και στη λογοτεχνία.



Νέες δυνατότητες και προοπτικές



Τι ακριβώς αλλάζει πέρα από την τεχνολογική εξέλιξη στα μέσα γραφής; Η αλλαγή πρωτίστως είναι πολιτισμική, αφού μαζί με το μέσο μεταμορφώνεται κυριολεκτικά και ο τρόπος συγγραφής και ανάγνωσης. Κατ' αρχάς, αλλάζει η εικόνα του κειμένου, αφού διανθίζεται με εικόνες και άλλο οπτικό υλικό. Η αλήθεια είναι ότι το «διανθίζεται» ακούγεται σαν όλα αυτά να είναι διακοσμητικά στοιχεία, ενώ στην πραγματικότητα δημιουργείται ένα κολάζ λεκτικών και εικαστικών δεδομένων. Η οθόνη ευνοεί τη μείξη του κειμενικού κορμού με φωτογραφίες ή του οπτικού υλικού με λεζάντες και άλλου είδους φράσεις ή λέξεις. Η έκρηξη της όρασης ενισχύεται ακόμα περισσότερο με τη δυνατότητα χρήσης γραμματοσειρών διαφορετικού μεγέθους και είδους, διαφορετικού χρώματος και φόντου, καθώς και άλλων ανάλογων τυπογραφικών στοιχείων. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τα γραφικά, τους πίνακες και τις στατιστικές, τα οπτικά λογοπαίγνια και τους εικονόγριφους, με τα οποία ο χώρος πλέον γίνεται τρισδιάστατος και πολυεπίπεδος.

Το ηλεκτρονικό βιβλίο (eBook), που στο μέλλον θα μπορεί να διαβάζεται και από φορητό υπολογιστή μικρού βάρους και μεγέθους, δεν περιορίζεται στα όρια μιας ηλεκτρονικής σελίδας. Η τελευταία, πέρα από τις τυπογραφικές διευκολύνσεις για τον συγγραφέα, επιτρέπει στον αναγνώστη να υπογραμμίσει ή να κρατήσει σημειώσεις στο περιθώριο και ταυτόχρονα μπορεί να συνδεθεί μέσω Διαδικτύου με πλήθος άλλων ιστοσελίδων· η ιστοσελίδα μετατρέπεται έτσι σε πύλη που οδηγεί τον χρήστη στον κυβερνοχώρο. Το eBook γίνεται πλέον μια συνεχώς επεκτεινόμενη εγκυκλοπαίδεια, με άπειρες πληροφορίες, σχόλια και άλλα δεδομένα, που ανάγουν την ανάγνωση ενός βιβλίου σε μια πολυδαίδαλη επαφή με τον κινηματογράφο, τη φωτογραφία και την επιστήμη.

Ολη αυτή η μεταμόρφωση της έντυπης τυπογραφίας σε ηλεκτρονική μπορεί να συνοψιστεί στην έννοια του υπερκειμένου (hypertext), το οποίο αναμορφώνει τη δημιουργία και την ανάγνωση ακόμα και της λογοτεχνίας. Η μυθοπλασία πλέον, είτε πρόκειται για ποίηση είτε για πεζογραφία, έχει απολέσει τη γραμμική της μορφή και διέπεται από πολυγραμμικότητα, καθώς, από τη μια, ο συγγραφέας δημιουργεί δομές ενοτήτων με δεσμούς ανάμεσά τους, από την άλλη, ο αναγνώστης είναι αυτός που καθορίζει την πορεία της πλοκής, όταν καλείται να επιλέξει το επόμενο επεισόδιο της δράσης. Το έργο έτσι δεν έχει μία και μόνη μορφή, αλλά διαβάζεται και ξαναδιαβάζεται ανάλογα με τη διαμόρφωση της σειράς των γεγονότων εκ μέρους του αναγνώστη.



Ο ενεργός ρόλος του αναγνώστη



Πριν από την εμφάνιση του ηλεκτρονικού βιβλίου και του υπερκειμένου οι Θεωρίες της Πρόσληψης από τη δεκαετία του '70 είχαν μετακινήσει εμφαντικά το βάρος της λογοτεχνικής επικοινωνίας από τον συγγραφέα στον αναγνώστη. Ο τελευταίος είναι αυτός ο οποίος, ανάλογα με τις παραμέτρους που τον συστήνουν, αποδίδει νόημα στο κείμενο κι έτσι η ανάγνωση, μέσα από τις επαληθεύσεις και τις διαψεύσεις των προσδοκιών του αποδέκτη, μετατρέπεται σε ερμηνεία του κειμένου.

Στον κυβερνοχώρο ο αναγνώστης αναλαμβάνει, σύμφωνα με τον Bolter, ακόμα σπουδαιότερο ρόλο. Το υλικό που του παρέχει ο συγγραφέας, είτε είναι επιστημονικό είτε λογοτεχνικό, δεν είναι τοποθετημένο σε μια δεδομένη σειρά, και γι' αυτό εναπόκειται σ' αυτόν να επιλέξει τι και με ποια σειρά θα το διαβάσει. Η δραστική του συμμετοχή τον εξυψώνει από απλό (παθητικό ίσως) δέκτη σε ενεργητικό φορέα εξουσίας επί του κειμένου, σε ένα είδος συν-συγγραφέα που μετατρέπει τα τεμάχια της δομής σε συντελεστές της πλοκής. Ο συγγραφέας χάνει την όποια εντύπωση αυθεντίας τυχόν είχε και τώρα πια συναντά ως υποκειμενικότητα την εξίσου έγκυρη ή άκυρη υποκειμενικότητα του αναγνώστη.

Στο μυθοπλαστικό υπερκείμενο τα πράγματα είναι ακόμα πιο σαφή ως προς τη διαδραστική ικανότητα του αποδέκτη. Αγγλόφωνα έργα, όπως το «Afternoon» του Michael Joyce ή το «Victory Garden» του Stuart Moulthrop, προεκτείνουν τις δυνατότητες των τυπωμένων έργων του L. Sterne, του J. Joyce και του J. Borges με την πολυγραμμική τους μορφή. Κάθε επεισόδιο συνοδεύεται από κόμβους στους οποίους ο αναγνώστης, προκειμένου να συνεχίσει την ανάγνωση, υποχρεούται να επιλέξει την κατεύθυνση που θα πάρει, ώστε να οδηγηθεί στην επόμενη αφήγηση, σχόλιο ή σκηνή. Ετσι, το τέλος είναι συχνά ανοιχτό, η ιστορία εκλείπει και στη θέση της αναδύονται πολλαπλές αναγνώσεις (και επομένως διαφορετικές υποθέσεις), το κείμενο είναι ένας χαμαιλέοντας της γραφής που προσαρμόζεται στις επιλογές του αποδέκτη του.

Με τη διακοπή της συνεκτικότητας το υπερκείμενο ενθρονίζει την αναγνωστική πολλαπλότητα και ανάγει τον αναγνώστη σε δραστήριο ταξιθέτη. Η μοναδική πορεία αίρεται και έτσι αναιρείται και η μοναδική ερμηνεία (αν ποτέ υπήρχε αυτή): το κείμενο γίνεται πιο ρευστό, χάνει την πάγια μορφή του και επαφίεται στα χέρια (...ή στα δάχτυλα) του χειριστή του ηλεκτρονικού υπολογιστή να το διαμορφώσει βάσει της δικής του επινοητικής-δημιουργικής θέλησης· το έργο γίνεται ένας «χώρος μεταβαλλόμενων πιθανοτήτων», ένα πεδίο εναλλακτικών λύσεων.

Ο Bolter καταφέρνει να συνδυάσει (και σ' αυτό βρήκε άξιο συμπαραστάτη τον μεταφραστή του στα ελληνικά) την κυβερνητική με τη λογοτεχνία, την έντυπη γραφή με την ηλεκτρονική, δείχνοντας πως το μέλλον βρίσκεται στο πάντρεμά τους. Φυσικά, δεν υπονοείται ότι η τυπογραφία θα εξαφανιστεί, αφού το βιβλίο θα εξακολουθεί να κρατάει το κύρος του, έστω και αν αλλάζει κι αυτό μορφή μιμούμενο συχνά τα υπολογιστικά κείμενα. Ετσι, ακόμα και αν στο εγχειρίδιο αυτό ο καθηγητής Bolter δηλώνει έμμεσα τη σαφή προτίμησή του στην ηλεκτρονική γραφή, καταφέρνει να απαντήσει στα επιχειρήματα των υποστηρικτών και των δύο πλευρών. Κι αυτό το πετυχαίνει συνδέοντας την ιστορία των υπερκειμένων με την προϊστορία τους, δηλαδή με τους έντυπους λογοτεχνικούς προγόνους τους, δίνοντας έτσι το έρεισμα και στους θιασώτες της λογοτεχνίας να δουν τα πολυμέσα ως συνεχιστές και αναμορφωτές του είδους αλλά και στους λάτρεις της πληροφορικής να καταλάβουν πόσα η ηλεκτρονική γραφή χρωστάει στην έντυπη προκάτοχό της.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2007