Το αίτημα της φιλοσοφίας

Τι ακριβώς απαιτεί η φιλοσοφία (απ' εκείνους που την ασκούν, απ' εκείνους στους οποίους απευθύνεται, από την κοινωνία, από τον κόσμο και την πραγματικότητα εν γένει) και τι είναι εύλογο να απαιτεί κανείς από αυτήν;
Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην κριτική συζήτηση περί των διαφόρων κλασικών και σύγχρονων κατηγοριών απάντησης που έχουν δοθεί στο ερώτημα «Τι είναι η φιλοσοφία;»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το αίτημα στο οποίο αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου του Ζακ Μπουβρές αφορά, όπως διευκρινίζεται στον υπότιτλο, τόσο το τι ζητάει από εμάς η φιλοσοφία όσο και το τι μπορούμε να ζητήσουμε εμείς από αυτή. Τι θα μπορούσε να ζητάει από εμάς η φιλοσοφία; Η μορφή του ερωτήματος θα γινόταν να υποβάλλει την ακόλουθη εικόνα: η φιλοσοφία ως συγκροτημένος κλάδος του επιστητού, με αξιώσεις μάλιστα που υπερβαίνουν κάθε επί μέρους επιστήμη, απαιτεί τόσο από αυτούς που την ασκούν όσο και από εκείνους στους οποίους απευθύνεται συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς ή σκέψης. Ο Ζ. Μπουβρές, στην περίπτωση αυτή, θα εκαλείτο, ως σημαντικός φιλόσοφος που έχει κοινωνήσει των μεγάλων φιλοσοφικών αληθειών, να μεταδώσει σε μας αυτά τα νάματα σοφίας, φροντίζοντας βεβαίως να μας προειδοποιήσει για το είδος της άσκησης και της προετοιμασίας που απαιτείται ώστε να είναι δυνατή η μετάληψη των αληθειών. Η εικόνα δεν θυμίζει τυχαία θρησκευτική μυσταγωγία και κατήχηση. Σύμφωνα με αυτή, ο φιλοσοφικός λόγος, όπως ο αληθής λόγος του παντογνώστη Θεού, μεταλαμβάνεται σε όσους προετοιμάζονται κατάλληλα να τον δεχθούν.

Ο Ζ. Μπουβρές, ωστόσο, δεν αναλαμβάνει κανένα τέτοιο έργο. Δεν θέλει να μας καθοδηγήσει ούτε να μεταδώσει φιλοσοφικές αλήθειες. Γράφει σε μια εποχή απομυθοποιητική για τη φιλοσοφία, σε μια φάση κατεδάφισης, όπως λέει, και στόχος του είναι ακριβώς να υπονομεύσει εκείνη την αντίληψη για τη φιλοσοφία που τη θέλει «προμηθευτή εγκεκριμένων πίστεων»: «Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που τίθενται για τη σύγχρονη φιλοσοφία είναι το ότι συνεχίζουμε να προσδοκούμε από αυτήν, πρώτα απ' όλα να ικανοποιεί συνεχώς τη νοσταλγία της πίστης, που αποτελεί ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά της τωρινής περιόδου. Με άλλα λόγια να λειτουργεί ως προμηθευτής εγκεκριμένων πίστεων που είναι, κατά το δυνατόν, λίγο πιο ορθολογικές αλλά όχι κατ' ανάγκην πολύ πιο ορθολογικές από εκείνες της θρησκείας (...)». (σ. 36)

Αν δεν είναι όμως η φιλοσοφία το κοσμικό υποκατάστατο για τον αποκαλυπτικό λόγο του Θεού, τι μπορεί να ζητάει από εμάς και τι μπορεί να ζητούμε εμείς από εκείνη; Για να απαντηθούν τα ερωτήματα αυτά θα πρέπει να συζητήσουμε τι είναι η φιλοσοφία και αυτό επιχειρεί να κάνει ο Ζ. Μπουβρές στο βιβλίο του, που αποτελεί μεταγραφή του εναρκτήριου μαθήματός του στην Έδρα Φιλοσοφίας της Γλώσσας και της Γνωσιολογίας στο Κολλέγιο της Γαλλίας, την 6η Οκτωβρίου 1995. Προηγήθηκε η ανάλογη διάλεξη του Μερλό-Ποντί το 1953 με τίτλο «Εγκώμιο φιλοσοφίας» με την οποία ο Ζ. Μπουβρές συνομιλεί, όπως συνομιλεί και με άλλα ανάλογα κείμενα από την ιστορία της φιλοσοφίας αλλά και από τη λογοτεχνία. Συνομιλεί με τον Λάιμπνιτς, τον Καντ, τον Μπρεντάνο, τον Σλικ, τον Ρόρτυ, τον Ντυμέτ αλλά και τον Μούζιλ ή τον Κανέτι. Προνομιακός ωστόσο συνομιλητής του παραμένει ο Λ. Βιτγκενστάιν, του οποίου το έργο μελέτησε σε βάθος σ' ένα περιβάλλον -το γαλλικό- που πολύ λίγο ευνοούσε το είδος της φιλοσοφίας που αυτός θεράπευε. Δεν είναι λίγες οι έμμεσες και άμεσες αναφορές μέσα στο κείμενο σε σύγχρονους γάλλους διανοητές όπως ο Ντεριντά, o Φουκό, o Ντελέζ, o Γκουαταρί με τρόπο που φανερώνει την απόσταση που θέλει να διατηρήσει ο Μπουβρές απ' αυτούς.

Τι είναι λοιπόν η φιλοσοφία; Ο Μπουβρές δεν διατυπώνει έναν ορισμό, ούτε τον θεωρεί απαραίτητο. Αλλωστε αναγνωρίζει ότι η ιστορία της φιλοσοφίας δεν είναι παρά ένα πεδίο μάχης πολλαπλών και ασύμβατων λύσεων, όπου εύκολα η απουσία νίκης μιας από αυτές μπορεί να εκληφθεί ως παραίτηση από τον αγώνα. Ως παραίτηση από τον φιλοσοφικό αγώνα αναζήτησης της αλήθειας μπορεί να θεωρηθεί η φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν που αναδεικνύει την ανοησία του φιλοσοφικού λόγου, ακριβώς επειδή ο λόγος αυτός επιχειρεί να βγει έξω από τα όρια της γλώσσας. Ο Μπουβρές κατά κανένα τρόπο δεν αρνείται την προσέγγιση αυτή και υπογραμμίζει με έμφαση τη σημασία που έχει η εννοιολογική διασάφηση ως αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας. Σημειώνει ωστόσο τις επιφυλάξεις του για τον πλήρη εξοβελισμό της έννοιας της αλήθειας από τη φιλοσοφία θεωρώντας πως μπορεί κανείς ταυτόχρονα να υποστηρίζει ότι τα φιλοσοφικά προβλήματα διαφέρουν από τα επιστημονικά και ότι εν τούτοις η λύση τους θα πρέπει να στηρίζεται και στις επιστήμες. Ο Μπουβρές βλέπει τη φιλοσοφία ως μια ανθρώπινη δραστηριότητα εντός των πεπερασμένων ορίων της ύπαρξής μας, με αβέβαια αποτελέσματα, όπως κάθε άλλη, και προκρίνει απέναντί της μια στάση που δεν θα ενθαρρύνει και δεν θα συντηρεί ψευδαισθήσεις μεγαλείου. Μια στάση που δεν θα ταλαντεύεται ανάμεσα στην παράλογη προσδοκία και στην πλήρη διάψευση. Μια στάση που θα τη διαπερνά το αίσθημα της ταπεινοφροσύνης.

Η ελληνική έκδοση έτυχε της επιμέλειας του Στέλιου Βιρβιδάκη ο οποίος έδωσε μια εξαιρετική μετάφραση, μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή και ένα πλήθος επεξηγηματικών σχολίων.

Βάσω Κιντή (λέκτωρ Φιλοσοφίας), ΤΟ ΒΗΜΑ , 18-08-2002