Οι γνωστικοί

Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ότι ο Χριστιανισμός είναι προπάντων θρησκεία η οποία μέσω της πίστης στον ενσαρκωμένο, εσταυρωμένο Θεό δείχνει στους ανθρώπους μια οδό για να βγουν από την απελπισία, ξεπερνώντας την αμαρτωλή τους φύση και την πλάνη της ζωής τους.
Αν αποστρέψουμε μια στιγμή το βλέμμα μας από τα κηρύγματα του Χριστιανισμού και το στρέψουμε προς τον τρόπο με τον οποίο κηρύσσει την αλήθεια του, τότε εμφανίζεται σαν θρησκεία που πρεσβεύει το χάσμα ανάμεσα στην πίστη και τη γνώση και παρακινεί τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν για χάρη της σωτήριας πίστης την αναζήτηση ασφαλούς γνώσης.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτό που στην ύστερη αρχαιότητα θεωρήθηκε από τους γνωστικούς διανοούμενους μία συγκλονιστική ανακάλυψη, ήταν το ότι έπαψαν να βιώνουν τον κόσμο της φύσης και του πολιτισμού ως κάτι που είναι στην ολότητά του «θεϊκό» και «αρμονικό». Εδώ ενδιαφέρει το γιατί τα άτομα μέσα στο πλαίσιο ορισμένων κοινωνικών στρωμάτων έγιναν δεκτικά σε τέτοια βιώματα και στάσεις, το πώς το βίωσαν αυτό και το τι συνέπειες είχε για τα άτομα και τον πολιτισμό. Ορισμένα άτομα συνειδητοποίησαν τότε ότι ζουν κάτω από έναν «δαιμονικό» ουρανό, που δεν κατοικείται από τους θεούς, ότι είναι εγκαταλειμμένα στο έλεός του, ότι είναι μεν ανώτερά του εξαιτίας της ευγένειας της ψυχικής τους προέλευσης, αλλά ότι δεν αποτελούν πλέον μέρος ενός αρμονικού Ολου, αλλά ότι έχουν καταλήξει να είναι φυλακισμένα μέσα σ' ένα «σύστημα», δίχως δυνατότητα διαφυγής.

Οι γνωστικοί ανακάλυψαν ότι η εξουσία του «κακού κόσμου» προεκτείνεται και ενδοψυχικά: τα υποκείμενα είναι ασυνείδητα εκτελεστές των προσταγών του «συστήματος». Ετσι θεωρούσαν ότι μόνον η μύηση σε μια ιδιαίτερη «Γνώση» θα τους έδινε το μέσον ν' απελευθερωθούν από το «κακό σύστημα». Οι γνωστικοί διέφεραν εδώ ριζικά από τους στωικούς, οι οποίοι υποστήριζαν ότι η σωτηριακή σοφία έγκειται στη συνειδητή υποταγή του ατόμου στο (ακόμα αρμονικό) Ολον του κόσμου. Οι γνωστικοί αντιθέτως υποστήριζαν ότι η «αλλοτρίωση» του «αυθεντικού εαυτού» μέσα στον κόσμο αυτό πρέπει πρώτα να οδηγήσει σε ακραίες καταστάσεις, να βιωθεί τραυματικά ώς τις τελευταίες συνέπειές της, για να επέλθει στη συνέχεια η λύτρωση του «αυθεντικού εαυτού».

Ομως η απόρριψη κάθε νόμου, ακόμα και του θεμελιακού, δίκαιου νόμου, τους οδήγησε τότε σε μηδενιστικά ηθικά συμπεράσματα, στον γνωστικό ακοσμισμό, στην απάρνηση κάθε νόμιμης και κοινωνικής υποχρέωσης, στην απόσυρση από τα κοινά. Οι γνωστικοί θεωρούσαν ότι ο «θεός του κόσμου είναι νεκρός»: ότι δηλαδή ο «καλός θεός» είναι άγνωστος, ανήμπορος και κρυμμένος, ενώ ο «κακός θεός» είναι ο «κύριος του κόσμου τούτου».

Για τους γνωστικούς της ύστερης αρχαιότητας, σε αντίθεση με τον κόσμο των πλατωνικών ιδεών ή με τον ιουδαϊκό Θεό, δημιουργό του κόσμου, η υπερβατικότητα του Θεού που γύρευαν, σήμαινε την άρνηση και την περιφρόνηση του κόσμου, εφόσον ο «άγνωστος θεός» ήταν πιο πολύ κοντά στο μηδέν παρά στο είναι. Αυτό, γιατί δεν είχε καμία δυνατότητα ν' απαιτήσει και να εγγυηθεί την πραγματοποίηση του δίκαιου Νόμου μέσα στον κόσμο.

Ο κρυμμένος Θεός είναι εδώ μια μηδενιστική σύλληψη. Για τους γνωστικούς, ο «πνευματικός», «αυθεντικός» άνθρωπος έχει πλήρη ελευθερία απέναντι στα πάντα. Απορρίπτοντας κάθε θετικά διατυπωμένη υποχρέωση και αξία, οδηγήθηκαν στην περιφρόνηση κάθε ηθικού κανόνα: η ελευθερία έγκειτο έτσι στην κατάχρηση ή στη μη χρήση του φυσικού ή του ηθικού Νόμου. Αυτή η απόλυτα υποκειμενική στάση του ατόμου περιφρονεί κάθε στοιχείο αντικειμενικότητας. Η γνωστική, ακοσμική «πνευματικότητα» είναι έτσι μηδενιστική και απορρίπτει κάθε ορθολογική, κριτική, πρακτική παρέμβαση στα πράγματα με στόχο τη βελτίωσή τους."

Στον 20ό αιώνα η υπαρξιστική ελευθερία ορίστηκε από τον Sartre ως το ότι ο «άνθρωπος είναι καταδικασμένος στην ελευθερία» εμπρός στον «θάνατο του Θεού», και ότι έτσι το «παν είναι επιτρεπτόν». Πρόκειται όμως για μια απελπισμένη ελευθερία, δίχως προσανατολισμό, πίσω από την οποία κρύβεται το άγχος της μοναχικής, τραγικής ύπαρξης απέναντι στη ζωή και στον κόσμο.

Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στις διεισδυτικές, υπαρξιακές αναλύσεις του πρώτου Heidegger, στο «Είναι και Χρόνος», το 1927. Σ' αυτή τη φράση ο Heidegger υπήρξε ένας ακτιβιστής γνωστικός. Αργότερα, μετά τη «στροφή» της δεκαετίας του 1930 και την ανακάλυψη της υπαρξιακής σημασίας της γλώσσας και του Πράγματος, οδηγήθηκε σε μια ήπια μορφή γνωστικού ησυχασμού της εμένειας, που απορρίπτει την υπερβατικότητα του μονοθεϊστικού Θεού. Στην πρώτη περίοδο όμως είναι έντονα τα στοιχεία και το λεξιλόγιο της Γνώσης απέναντι στην ύπαρξη και τη χρονικότητα. Το «αυθεντικό» παρόν συρρικνώνεται εδώ σε μια μηδενικής διάρκειας τυπική, φορμαλιστική (ντεσιζιονιστική) «αποφασιστικότητα», δίχως ενδοκόσμιο στόχο και υπευθυνότητα.

Η «διασκέδαση», η κυριαρχία του εφημέρου και η απώθηση της πνευματικότητας είναι ακριβώς ο μηδενισμός της ύστερης νεωτερικότητας, τον οποίον ο Heidegger ανέλυσε με βαθύτητα. Η κριτική που μπορεί ν' ασκηθεί σ' αυτόν έγκειται στο ότι, όντας ο ίδιος γνωστικός, αντέταξε στον «μηδενισμό της μάζας» (κυριαρχία της ισοπέδωσης και της έκπτωσης των αξιών, της μνησικακίας κ.τ.λ. - Nietzsche), τον «εξευγενισμένο» υπαρξιστικό μηδενισμό των διανοουμένων (όπως και ο Sartre).

Ετσι το ερώτημα που τίθεται εδώ, παραπέμπει στο τι «λείπει» σ' αυτή την ακραία υποκειμενική στάση, στην οποία θα έδινε διάρκεια και πυκνότητα το παρόν. Αυτό που ακριβώς λείπει είναι η «έλλειψη», η παραίτηση από τη φαντασιακή απαίτηση των «ξεχαρβαλωμένων» υποκειμένων (ανεξαρτήτως πολιτικής πεποίθησης, ξεχνώντας ότι όλα είναι πεπερασμένα) και ότι η έλλειψη συνέπειας της γλώσσας εγγράφεται μέσα στα πράγματα που μόνον έτσι γίνονται επιθυμητά. Λείπει έτσι η «ελλιπής» παρουσία των πραγμάτων και των αντικειμένων, που εγγυάται την αντικειμενικότητα της ύπαρξης: πριν απ' όλα έγκειται για το ίδιο το ομιλούν σώμα του υποκειμένου και του Αλλου, των οποίων την -πάντα διαταραγμένη- σχέση αναλύει η ψυχανάλυση.

Ο Micha Brumlik, καθηγητής στο Τμήμα Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης και γνωστός συγγραφέας βιβλίων που αναφέρονται στη γενεαλογία του νεωτερικού υποκειμένου, στο βιβλίο του: «Οι γνωστικοί», (εκδ. «Νήσος», Αθήνα, 2006) διαπραγματεύεται ακριβώς το όνειρο της αυτολύτρωσης του ανθρώπου και τις συνέπειές του μέσα στην Ιστορία. Επιτυγχάνει να εισαγάγει τον αναγνώστη στο νεφέλωμα των εικόνων και των μύθων του γνωστικισμού, τόσο στην εποχή της Υστερης αρχαιότητας και του Μεσαίωνα όσο και της Νεωτερικότητας και του 20ού αιώνα.

Σημαντικό είναι εδώ ότι δεν περιορίζεται μόνο στην ανάλυση των θρησκευτικών και θεολογικών διαστάσεων του φαινομένου. Στηριζόμενος στο κλασικό έργο του Hans Jonas για την αρχαία μυστική Γνώση (1934) καθώς και άλλων συγγραφέων, δείχνει το υπαρξιακό υπόβαθρο μιας ιδιαίτερης στάσης του υποκειμένου απέναντι στον εαυτό, στην κοινωνία, στη φύση και στον Θεό, κάτι που αναπαράγεται κάτω από διάφορες μορφές και σε άλλα ιστορικά πλαίσια. Με αυτόν τον τρόπο καταδεικνύει τις γνωστικές καταβολές των ολοκληρωτικών ιδεολογιών (πολιτικών μεσσιανισμών) του 20ού αιώνα, καθώς και των ιδεολογιών στον χώρο της φιλοσοφίας και της τέχνης.



ΘΑΝΟΣ ΛΙΠΟΒΑΤΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/02/2007