Πέρα από τον τρόμο

Μέσα από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις, ο ομιχλώδης όρος «παγκοσμιοποίηση» γίνεται πιο ξεκάθαρος. Εκεί όπου ο λόγος του εκσυγχρονισμού τοποθετούσε τα εθνικά κράτη σε ένα χρονικό συνεχές από τα «καθυστερημένα» ώς τα «προηγμένα», η παγκοσμιοποίηση δεν θεωρεί δεδομένο τον ιστορικό χρόνο της δυτικής προόδου.

Επισκοπώντας την εκτεταμένη βιβλιογραφία για τις σχέσεις του ισλάμ με τη νεωτερικότητα, η συγγραφέας δείχνει ότι υπάρχει εντυπωσιακή αλληλεπικάλυψη των δύο πεδίων, εκεί που οι ειδήμονες βλέπουν μόνο αντίθεση.

Πράγματι, οι δυτικοί ακαδημαϊκοί και οι σχεδιαστές πολιτικής μελετούν την «ιδιομορφία» της Μέσης Ανατολής προκειμένου να εξηγήσουν γιατί δεν αναπτύσσεται εκεί η δημοκρατία, χωρίς να αναρωτιούνται μήπως ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν αυτά τα έθνη ως μη ισότιμους συνομιλητές συνιστά ήδη αποτυχία της δημοκρατίας σ’ ένα άλλο επίπεδο. Παράλληλα, στις μουσουλμανικές χώρες, οι ισλαμιστές αγωνίζονται για αυτονομία από τη «δυτική τοξίνωση», ενώ η οικονομική τους βάση τροφοδοτεί μια παγκόσμια οικονομία που είναι τοξική για όλους μας. Οι ακραίοι ισλαμιστές επιλέγουν βίαιες μορφές πάλης. Όμως ο ισλαμισμός (όπως ο εθνικισμός, ο φιλελευθερισμός, ο φεμινισμός ή ο σοσιαλισμός) ορίζει το πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων χωρίς να προκαθορίζει το περιεχόμενό τους: είναι στην αφετηρία του ένας κριτικός λόγος που αρθρώνεται από διανοούμενους και παιδαγωγούς, συχνά με μεγάλο προσωπικό κίνδυνο, και οι αναλυτικές ενοράσεις τους αξίζει να συζητηθούν στην προοπτική μιας παγκόσμιας δημόσιας σφαίρας απαλλαγμένης από τη δυτική ηγεμονία.

Γνωστή για το πρωτοποριακό της έργο γύρω και πέρα από τη Σχολή της Φρανκφούρτης, η Σούζαν Μπακ-Μορς, αξιοποιεί την επικαιρότητα της Κριτικής Θεωρίας, αλλά και την εμπειρία της ως καλλιτεχνικής επιμελήτριας, για να δείξει, σε μια σειρά δοκίμια που σπάνε τα στεγανά του «θεωρητικού κόσμου» και του «καλλιτεχνικού κόσμου», τις πραγματικές δυνατότητες μιας νέας αντικουλτούρας και μιας σύγχρονης παγκόσμιας Αριστεράς.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτό το βιβλίο έρχεται την κατάλληλη στιγμή για πολλούς λόγους. Ο πρώτος και κύριος είναι ότι αποτυπώνει τα αυτονόητα σε σχέση με το Ισλάμ, τον ισλαμισμό και την ισλαμική τρομοκρατία, που ωστόσο διαφεύγουν της λογικής των κυβερνήσεων της μεταχριστιανικής Δύσης και της θρησκόληπτης Αμερικής, καλλιεργώντας έτσι μιαν αντιπαλότητα τρομοκρατημένων και τρομοκρατών, όπου η νίκη των τελευταίων, μαχητών για αυτονομία από τη «δυτική τοξίνωση», είναι προ των θυρών. Με μια αφοπλιστική ηρεμία, η συγγραφέας, καθηγήτρια Πολιτικής Φιλοσοφίας και Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, σημειώνει πως ο πολιτισμός που ονομάζεται γενικώς Ισλάμ έχει τις δικές του προσλαμβάνουσες παραστάσεις και δομές, που μόνο αν «μεταφραστούν» από την «πολιτισμένη» Δύση, μπορούν να οδηγήσουν στην ουσιώδη κατανόηση των τάσεων, των προοπτικών και της δυναμικής του, ώστε να υπάρξει σύγκλιση και να αποτραπεί ο επιδιωκόμενος «πόλεμος των πολιτισμών», που η αμερικανική υστερία επισείει, επειδή «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας».

Το δεύτερο αξιόλογο στοιχείο του βιβλίου είναι το αυτονόητο της εξόδου από τον Διαφωτισμό, που άνθησε σε περιορισμένα γεωγραφικά όρια, σε συνθήκες ανατροπής μοναρχιών και ανάδειξης εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων για τη δημιουργία κρατών με δημοκρατικό (έπειτα από περιπέτειες) προσωπείο, που σήμερα δεν έχει αντίκρισμα, αφενός επειδή οι κρατικές πρακτικές της μυστικότητας, της λογοκρισίας και της συσσώρευσης και διάδοσης πληροφοριών είναι ολοκληρωτικές, αφ' ετέρου, επειδή ο κόσμος είναι πια μια ολότητα, γνωστή υπό τον ομιχλώδη τίτλο της «παγκοσμιοποίησης», η οποία έχει ανάγκη τη δική της κριτική σκέψη και όχι εκείνη που προέκυψε πριν από τρεις περίπου αιώνες και αδυνατεί, από την ίδια της τη φύση, να αναγνωρίσει τη διαμορφούμενη πραγματικότητα του κόσμου. Ο κόσμος δεν έχει γίνει περισσότερο σύνθετος για τη σκέψη τού σήμερα από ό,τι ήταν για τη σκέψη τού παρελθόντος: η σύνθεση μιας άλλης σκέψης, που η συγγραφέας μοιάζει να ονειρεύεται ως μια μορφή νέου κριτικού ανθρωπισμού, είναι ένα ζητούμενο, που ωστόσο δεν έχει καν αρχίσει να εκκολάπτεται, αν και ένας ριζοσπαστισμός λόγου και θεωρίας, έργο μιας ισχνής πολυ-πολιτισμικής και διεπιστημονικής μειονότητας, ακούγεται.

Το τρίτο σημαντικό θέμα του βιβλίου είναι η έκφραση της ανάγκης για την άρθρωση ενός πολιτικού λόγου εντός του παγκόσμιου χώρου, ο οποίος «σημαδεύεται από αντιφάσεις», ενώ ρέπει (με προχειρότητα, χωρίς στρατηγική, χωρίς μέσα ή με σπατάλη μέσων, χωρίς ηγεσία, τολμώ να σχολιάσω) προς τη συνοχή, έτσι που «η νοσταλγία για την ενότητα του λόγου που διασφάλιζε ο μαρξισμός» προσφέρει ένα σημείο εκκίνησης για την εμφάνιση μιας «νέας παγκόσμιας Αριστεράς», κατ' ανάγκη διαφορετικής από εκείνην που έχει παραμείνει δεσπόζουσα στις δέλτους της Ιστορίας του 20ού αιώνα και μπορεί να κατηγορηθεί για τις αποτυχίες της, ενώ το μεγαλείο της είναι αλώβητο ενώπιόν μας.

Το τέταρτο θέμα που μοιάζει να συνδέει τους προηγούμενους προβληματισμούς της κυρίας Μπακ-Μορς είναι η προοπτική ενός πολιτισμού, που θα υπερβεί την τεχνολογική επιτήρηση, προτείνοντας μιαν «αντικουλτούρα», όπου θα δεσπόζει η «απόδραση από τις περιχαρακωμένες κοινότητες του καλλιτεχνικού και του θεωρητικού κόσμου προς μιαν ευρύτερη δημόσια σφαίρα», έξω από ακαδημαϊκά και πολιτιστικά ιδρύματα, που κρατούν το πνευματικό έργο αποκομμένο από κάθε πολιτικό αποτέλεσμα. Ως τότε, αυτά τα ιδρύματα προσφέρουν θύλακες ελευθερίας και στην προστασία τους θα στηρίζεται η παραγωγή της «αντικουλτούρας».

Η αξία των θεμάτων που παρουσιάζονται και αναλύονται από την κυρία Μπακ-Μορς έγκειται στο γεγονός ότι υπάρχει ήδη το λογικό πλέγμα υπέρ του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, υφασμένο από πολιτικούς νάνους, λογιών συμφέροντα, αβανταδόρους του πνεύματος και τον ανθυγιεινό περίγυρο των χορτασμένων τού «πολιτισμένου» κόσμου, έτσι που η αντίσταση σε αυτό τον πόλεμο είναι εύκολο να δυσφημιστεί ως άμεση ή έμμεση υποστήριξη των τρομοκρατών, με κίνδυνο να υπάρξουν διώξεις στο κοντινό μέλλον, αφού αυτό το πλέγμα διευρύνει την ανελευθερία.

Είναι παράξενο που η Δύση δεν μπορεί να αντιληφθεί ότι οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ, της 11ης Μαρτίου στη Μαδρίτη, της 7ης Ιουλίου στο Λονδίνο είναι αποδείξεις ότι «η δύναμη γεννάει από μόνη της κάτι το ευπρόσβλητο», που επιπλέον είναι και εύκολο: καμία δύναμη δεν είναι ικανή να σταματήσει μια χούφτα ανθρώπων που έχουν αποφασίσει να πεθάνουν.

Το βιβλίο της κυρίας Μπακ-Μορς είναι συλλογή άρθρων της και παρεμβάσεών της κατά τα τελευταία χρόνια στους τομείς του ενδιαφέροντός της. Αυτό το ευκαιριακό στοιχείο αποκτάει αξία, καθώς αποδεικνύει ότι συλλαμβάνει τον ήχο των προσιόντων. Αποτελεί συνεπώς συμβολή στο σκέπτεσθαι του σήμερα και είναι βέβαιο πως ο αναγνώστης θα εκτιμήσει τις επιδιώξεις του. Αν τον ενδιαφέρει να προχωρήσει περισσότερο σε τέτοιο δρόμο, ας ανατρέξει στο θεμελιώδες έργο της κυρίας Μπακ-Μορς με τον τίτλο «Ονειρόκοσμος και Καταστροφή» (Dreamworld and Catastrophe). Η υποψία ότι δεν είναι έτσι αυτό που φαίνεται έτσι, αποτελεί δείγμα υγείας.



Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/08/2005