Η ανατομία της μελαγχολίας Ι

Αν τα τρία από τα τέσσερα βιβλία που πρέπει να διαθέτει ένας Άγγλος είναι η Βίβλος, ο Σαίξπηρ και ο Τσώσερ, το τέταρτο είναι απαραιτήτως "Η ανατομία της μελαγχολίας". Η περιβόητη πραγματεία που έγραψε στα τέλη της Αναγέννησης ο θεολόγος Robert Burton (1577-1640) είναι αφενός μία σπουδή πάνω στη σκοτεινή αρρώστια που σήμερα ονομάζουμε κατάθλιψη, αφετέρου μία μνημειώδης αφήγηση της ανθρώπινης συνθήκης. Παράλληλα συνιστά και ένα απολαυστικό, ψυχαγωγικό ανάγνωσμα, αντίδοτο στην αρρώστια. Είναι, ακόμη, η γραφή ενός ισόβιο αναγνώστη, βιβλίο καμωμένο από βιβλία· τράπεζα της πνευματικής μνήμης, δεξαμενή γνωμών και φθεγμάτων, ανοίγεται εγκυκλοπαιδικά σε κάθε περιοχή του επιστητού, υφαίνοντας έναν γιγάντιο ιστό από αναφορές και πραθέματα (1.598 συγγραφείς δανείζουν τη φωνή τους στο κείμενο), "Η ανατομία της μελαγχολίας" συγκέντρωσε ήδη από την έκδοσή της υπερθετικές και μόνον κρίσεις και απέκτησε φανατικό κοινό, ασκώντας εξάλλου ισχυρή επίδραση σε κορυφαίες προσωπικότητες των γραμμάτων (από τον Μίλτωνα και τον Κητς έως τον Μπέκετ και τον Μπόρχες). Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν τέσσερις αιώνες μέχρι το "απόκρυφο" αυτό αριστούργημα να αποκαλυφθεί και στον μη αγγλόφωνο αναγνώστη. Στα ελληνικά παραδίδεται για πρώτη φορά.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν εμφανίζεται η Ανατομία της μελαγχολίας, το 1621, η παραδοσιακή θεωρία περί της ισόρροπης κράσης των χυμών στο υγιές ανθρώπινο σώμα (αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή, μέλαινα χολή) έχει αρχίσει να χάνει έδαφος έναντι νεότερων ιατρικών αντιλήψεων. Αυτή η απλοϊκή φυσιολογία που κατανέμει τις ηλικιακές φάσεις του ανθρώπου και τις χαρακτηρολογικές του ιδιότητες σύμφωνα με την περίσσεια ή την έλλειψη ενός από τους τέσσερις βασικούς χυμούς διατηρεί, ωστόσο, επί μακρόν μια κεκτημένη ταχύτητα, εφόσον ακόμη και σήμερα γίνεται λόγος για χολερικούς, φλεγματικούς ή μελαγχολικούς τύπους. Ο Robert Burton (1577-1640) προσεγγίζει, λοιπόν, τη μελαγχολία, ασθένεια του συρμού («ελισαβετιανή» ή «αγγλική ασθένεια» - σήμερα θα τη λέγαμε κατάθλιψη), όχι για να διεκδικήσει περγαμηνές ιατρικής αυθεντίας, αλλά για να εξιχνιάσει κατά το δυνατόν εγκυκλοπαιδικά το πώς και το γιατί αυτής της ψυχοσωματικής δυσφορίας την οποία υφίσταται και ο ίδιος προσωπικά. Experto crede Roberto: πίστεψε τον Ρομπέρτο που μιλάει εκ πείρας, συμβουλεύει φιλικά τον αναγνώστη του και προς επίρρωσιν των λόγων του ξεδιπλώνει τη φιλοσοφική, φιλολογική, θεολογική και ευρύτερα επιστημονική εποπτεία του, με παραδείγματα, προτάσεις και υποδείξεις για φάρμακα και αντιφάρμακα, με συνεχή άλματα από το ατομικό στο συλλογικό επίπεδο, από τα όρια του μικρόκοσμου στη σφαίρα του μακρόκοσμου. Μοναχικός και εδραίος λόγιος, θεολόγος, Tutor στο Christ Church College της Οξφόρδης, ο Μπέρτον περνάει τη ζωή του στις βιβλιοθήκες διαβάζοντας, σημειώνοντας, αποδελτιώνοντας, παρατηρώντας από την κόγχη του τα ήθη και τα πάθη των ανθρώπων, πότε με φιλοσοφική αταραξία, πότε με εμπάθεια και σαρκασμό, εξορκίζοντας τον μαυρόχολο δαίμονα διά της γραφής. Το πόνημά του, τεράστιος πανδέκτης γνώσεων και μαθήσεων, απεικονίζει καλά τον συγγραφέα: ένας από τους τελευταίους ουμανιστές της Αναγέννησης, που είναι ακόμη σε θέση να παραθέτει από μνήμης (κι εδώ οφείλονται οι συχνές ανακρίβειες των παραπομπών του) και να θίγει με άνεση κάθε ζήτημα του επιστητού, από γεωγραφία, αστρολογία και αστρονομία έως οικονομία, πολιτική, διαιτολογικές, εκκλησιαστικές, νομοθετικές, ακόμη και ευγονικές αντιλήψεις. Το μέγα κατόρθωμα είναι ότι η διαχείριση αυτού του αμητού σοφίας γίνεται χωρίς βλοσυρή σχολαστικότητα, με ύφος ανάλαφρο, παιγνιώδες, χιουμοριστικό (για να επανέλθουμε στη θεωρία των χυμών)· ένας μελάγχολος φλεγματικός;



Η μάσκα του μελαγχολικού



Πρωταθλητής της παραθεματικής ποιητικής, ο Μπέρτον ενυφαίνει στον κέντρωνά του πληθώρα διακειμενικών αναφορών (ειδικοί μελετητές καταμετρούν 13.333 παραθέματα), αναδιφώντας κυρίως τους κλασικούς συγγραφείς, έλληνες και λατίνους, αλλά ερανιζόμενος και από συγχρόνους του, καθώς και από τη Βίβλο ή τους εκκλησιαστικούς Πατέρες. Ωστόσο η Ανατομία του δεν είναι απλώς μια δανειοληπτική επιχείρηση: η αρχιτεκτονική της επίνοια και η υψηλή λογοτεχνική στάθμη της αιφνιδιάζουν και τον απαιτητικότερο αναγνώστη. Ως πύλη του κειμένου λειτουργεί το χαρακτικό μιας αλληγορικής προμετωπίδας την οποία σχολιάζει ένα πρώτο δεκάστροφο ποίημα ξεκλειδώνοντας μία μία τις εμβληματικές φιγούρες αυτής της εικονογραφίας. Επεται, κατά το εκδοτικό πρωτόκολλο της εποχής, η αφιέρωση και ακολουθούν δύο ακόμη εισόδια ποιήματα: το ένα, «Ο Δημόκριτος ο νεότερος στο βιβλίο του», κατευοδώνει το σύγγραμμα στον απόπλουν του, και το άλλο, «Η σύνοψη του συγγραφέα για τη μελαγχολία», φιλοτεχνημένο κατά το σχήμα λόγος - αντίλογος ή έλξη - απώθηση, κωδικοποιεί την κλαυσιγελική διάθεση που χαρακτηρίζει την αυτοφαγία της μελαγχολίας. Υστερα από τούτη την προθέρμανση, ο αναγνώστης εισάγεται αναλυτικά στη λογική του βιβλίου μέσω του εκτενέστατου (σχεδόν 170σέλιδου) προλόγου που επιγράφεται «Ο Δημόκριτος ο νεότερος στον αναγνώστη»: ο Μπέρτον, καλυπτόμενος πίσω από το προσωπείο του αρχαίου φιλόσοφου, φιλόγελως και σαρκαστής όπως εκείνος, διεκδικεί την ελευθεροστομία που θα του επιτρέψει να ασκήσει κριτική σε ήθη και θεσμούς και να προβάλει, δίκην ουτοπίας, μιαν άλλη κοινωνική οργάνωση, καλύτερα θωρακισμένη στο μικρόβιο της μισανθρωπίας και της οκνηρίας, προπομπούς της μελαγχολίας ως νόσου. Παρερμηνεύοντας την αλλόκοτη συμπεριφορά του συντοπίτη τους, τη μόνωση και την ειρωνεία του, οι Αβδηρίτες κάλεσαν τον μέγα Ιπποκράτη να διαγνώσει το είδος της τρέλας του, κι εκείνος απεφάνθη ότι μάλλον θα έπρεπε να τιμούν τον Δημόκριτο για την πνευματική του διαύγεια και την ορθοφροσύνη του. Το πρόβλημα έγκειται, λοιπόν, για τον Democitus junior στο πώς θα μεταβολίσει κανείς τη μελαγχολία από δηλητήριο σε αντίδοτο, πώς θα καταπολεμήσει την αδράνεια, την απραξία μέσω της δημιουργικής σχόλης, πώς ο μοναχικός βαρύθυμος δεν θα καταλήξει αποσυνάγωγος ερημίτης, αλλά κριτικός παρατηρητής του εαυτού του και πρόσφορος θεατής στο θέατρο του κόσμου. Και μόνον αφού επαναλάβει μια τελική παραίνεση «Στον αργόσχολο αναγνώστη» και ένα επίγραμμα στον Δημοκριθηράκλειτο, σε μια συναίρεση δηλαδή του γελαστού Δημόκριτου και του ολοφυρόμενου Ηράκλειτου, ο ψευδώνυμος συγγραφέας θα προχωρήσει στον πρώτο από τους τρεις διαμελισμούς, όπως αποκαλεί τις ενότητες του βιβλίου, που υποδιαιρούνται σε τομές, μέλη και τεμάχια, κατά τη λογική της ανατομικής πρακτικής αλλά και της ταξινομικής τέχνης.



Σκοτεινή ακτινοβολία



Παρά την περίτεχνη σκηνοθεσία της ανωνυμογραφίας, ο Μπέρτον παρεμβάλλει επαρκείς νύξεις στο κείμενο ώστε να διακρίνεται εμμέσως πλην σαφώς η συγγραφική του ταυτότητα. Αλλωστε, η Ανατομία του είχε άμεση και τεράστια απήχηση· γνώρισε μάλιστα πέντε απανωτές εκδόσεις φροντισμένες από τον ίδιο, με προσθήκες, αναθεωρήσεις, διορθώσεις, που μαρτυρούν ότι το βιβλίο αυτό ήταν έργο ζωής, στρατηγική εργασιοθεραπεία και δόκιμη αυτοανάλυση ενός ανθρώπου που λειτούργησε ομοιοπαθητικά, προπορευόμενος, κατά πολλούς, των φροϋδικών και άλλων ψυχαναλυτικών προτάσεων. Κείμενο υποδειγματικό, υπήρξε πρότυπο για πολλούς επιφανείς των γραμμάτων, ιδιαίτερα των αγγλοσαξονικών - αρκεί να αναφέρει κανείς ότι δίχως την Ανατομία το σπινθηροβόλο πνεύμα του Laurence Sterne ή του Charles Lamb θα έχανε πολλή από τη λάμψη του· η διαδρομή του, υπόγεια ή πανηγυρική, ακολούθησε σταθερό βηματισμό και η μετάφρασή του σε κάθε άλλη γλώσσα θεωρείται μέγας άθλος, εφόσον ουσιαστικά όποιος την αναλαμβάνει αντιμετωπίζει ένα δίγλωσσο τείχος: τα αγγλικά και τα λατινικά. Εστω και με τη σχετική καθυστέρηση, δεν μπορούμε παρά να χαιρετίσουμε εγκάρδια την εμφάνιση του πρώτου τόμου της Ανατομίας στη γλώσσα μας, στην άριστη μετάφραση του Π. Χοροζίδη, ο οποίος συμπληρώνει το εργώδες εγχείρημά του με ένα κατατοπιστικό δοκίμιο, υιοθετώντας στον τίτλο του («Ο νάνος στους ώμους του γίγαντα») έναν αυτοχαρακτηρισμό του Μπέρτον. Η άρτια ελληνική έκδοση πλαισιώνεται από το δραστικό προλόγισμα του Μ. Ζ. Κοπιδάκη. Οι λοιποί αναγνώστες, μελαγχολικοί ή μη, αναμένουμε ανυπόμονα την ολοκλήρωση της μετάφρασης.



Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας)

Το ΒΗΜΑ, 23/09/2007