Όψεις του φαντασιακού στην Αρχαία Ελλάδα

Ο ανά χείρας τόμος αποτελεί μια μεθοδική, συνθετική και συστηματική πραγμάτευση της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Βεβαίως, διαθέτουμε στη γλώσσα μας δύο πολύ αξιόλογα μυθολογικά λεξικά, καθώς και μυθολογικά εγχειρίδια. Τα βοηθήματα αυτά ωστόσο εκθέτουν το περιεχόμενο των μύθων, τόσο στον κύριο κορμό τους όσο και στις επιμέρους παραλλαγές τους, και επιχειρούν να τους ερμηνεύσουν (συνήθως μονοσήμαντα), χωρίς να θέτουν ορισμένα καίρια ερωτήματα. Το κυριότερο από αυτά αφορά το ζήτημα του πλαισίου στο οποίο λεγόταν μια ιστορία, τα συμφραζόμενά της. Από ποιον και που γινόταν η αφήγηση ενός μύθου; Άλλα σημαντικά ερωτήματα στα οποία επιχειρεί να απαντήσει το παρόν βιβλίο είναι: Ποιος είναι ο ρόλος που διαδραμάτισαν ο δομισμός, η αποδόμηση και η ψυχανάλυση, για να περιοριστούμε σε μερικά μόνο σύγχρονα μεθοδολογικά σχήματα, στην ερμηνεία των μύθων; Ποια είναι η σχέση μεταξύ μύθου και τελετουργίας, μύθου και καθημερινής ζωής; Πίστευαν τελικά οι αρχαίοι Έλληνες στους μύθους; Η θέση παρόμοιων ερωτημάτων οδηγεί σε μια κάθετη ανάγνωση της μυθολογίας, που απομακρύνεται αισθητά από την απλή φαινομενολογική περιγραφή και -το σημαντικότερο- προσφέρει μια πολυφωνική προσέγγιση μακριά από κάθε επικίνδυνο δογματισμό και αδικαιολόγητη προκατάληψη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του καθηγητή Richard Buxton έρχεται να προστεθεί στον κατάλογο των αξιόλογων βιβλίων, πρωτότυπων και σε μετάφραση, που εκδίδονται τα τελευταία χρόνια προσφέροντας μια ουσιαστική πρόσληψη της μυθολογίας. Υπάρχει όμως μόνο ένας τρόπος προσέγγισης της μυθολογίας; Η βιβλιογραφία και η εμπειρία υποδεικνύουν μια σαφή αρνητική απάντηση.

Ο καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ Richard Buxton ανιχνεύει στους μύθους δομές και επαναλαμβανόμενα μοτίβα, μέσα όμως στο ιστορικό περιβάλλον που τα δημιούργησαν (μια συγκεκριμένη κοινότητα, κατά βάση αγροτική, που είναι εγκατεστημένη σε συγκεκριμένο τοπίο, με συγκεκριμένους θεσμούς) και αναλύει τα συμφραζόμενα, αφηγηματικά και κοινωνικά, που εξηγούν τις πολλαπλές συγχρονικές αναγνώσεις και ερμηνείες (για παράδειγμα, ποια σημασία έχει ο Θησέας για την αθηναϊκή κοινωνία και ποια για την κρητική;).

Ηδη ο τίτλος του βιβλίου προδιαθέτει τον αναγνώστη για τον «ορισμό» που δίνει ο συγγραφέας στη μυθολογία: Οψεις του φαντασιακού, όχι του φανταστικού. Ο όρος «φανταστικό» είναι συνυφασμένος με το πλασματικό, το πλαστό, το ανύπαρκτο, το ασύλληπτο και το ακατανόητο, το ιδανικό και το ιδεατό, το ουτοπικό (βέβαια, οι μυθολογικές αντιλήψεις ήταν μη πραγματικές, όχι όμως με την έννοια του απατηλού, επισημαίνει ο συγγραφέας). Το φαντασιακό παραπέμπει στη λειτουργία της εικονοπλασίας και στην ικανότητα ανασυνδυασμού, σε διανοητική δημιουργία και δημιουργική σκέψη διαποτισμένη από το καθημερινό. Ωστόσο η σχέση ανάμεσα στο φαντασιακό και στο καθημερινό δεν είναι μονόπλευρη αλλά αμφίδρομη και διαλεκτική, καθώς το φαντασιακό, όπως αυτό σχηματοποιείται στους μύθους, ανατροφοδοτεί τις αντιλήψεις της καθημερινής ζωής και την κανονική ζωή, η ζωή δηλαδή γίνεται αντιληπτή ως μύθος.

Με βάση αυτές τις αρχές ο R. Buxton ανιχνεύει την πραγματικότητα και τη διάθλασή της στους μύθους με άξονα ορισμένες παραμέτρους. Για παράδειγμα, σε επίπεδο πραγματικότητας και καθημερινής ζωής η παρουσία στο βουνό είναι κατ' εξοχήν ανδρική (στρατιώτες, κυνηγοί, κτηνοτρόφοι, εξόρυξη πρώτων υλών, παρατηρητές φυσικών φαινομένων). Σε επίπεδο θρησκείας είναι τόπος για τη γέννηση των θεών, την κατοικία και τα ιερά τους, τις μεταξύ τους συγκρούσεις ή τη συνάντησή τους με τους ανθρώπους. Σε επίπεδο τελετουργίας ανατρέπεται προσωρινά και ελεγχόμενα από την πόλη η καθημερινότητα στο πλαίσιο της γιορτής. Σε επίπεδο μυθολογίας το όρος συνιστά χώρο παρουσίας και γυναικών, της ανεξέλεγκτης βίας και ανατροπής, της κατάρρευσης των διακρίσεων της πόλης, των κοινωνικών σχέσεων και της κανονικής κοινωνικής συμπεριφοράς (μαινάδες, Λυκούργος, Ακταίωνας, Πενθέας).

Δύο ακόμη ζητήματα θέτει ο συγγραφέας, πολύ γνωστά στον μελετητή του μύθου. Το πρώτο είναι αν οι Ελληνες πίστευαν στους μύθους τους και το δεύτερο η σχέση του μύθου με την τελετουργία. Για το πρώτο θέμα πολύ γνωστό είναι το βιβλίο του γάλλου στοχαστή Πολ Βέιν, Οι Ελληνες πίστευαν στους μύθους τους; (μετάφρ. Νίκος Μ. Τσάγκας, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1993), και για το δεύτερο το βιβλίο του Walter Burkert, Ελληνική μυθολογία και τελετουργία. Δομή και Ιστορία (μετάφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1993). Και στα δύο ο R. Buxton προτείνει τη δική του θέση. Για το πρώτο, το θέμα δεν είναι αν οι Ελληνες πίστευαν στους μύθους τους αλλά αν πείθονταν από αυτούς, αν επιτυγχάνονταν οι στόχοι της οικογένειας και της πολιτείας μέσα από την αφήγηση των μύθων. Οσο για το δεύτερο, κάνει την πολύ ενδιαφέρουσα επισήμανση ότι ο μύθος αποτελεί την υπερβολή της τελετουργίας, μια ακρότητα μη ελεγχόμενη, όπως στο πλαίσιο της τελετουργίας.

Ποιος λοιπόν ήταν ο ρόλος της μυθολογίας στην αρχαιότητα; Από τα αφηγηματικά συμφραζόμενα που εξετάζει ο συγγραφέας (ποιοι, πότε, πού αφηγούνταν μύθους) προκύπτουν ο κοινωνικός χαρακτήρας της (μέσο κοινωνικοποίησης των παιδιών: φορέας οι γυναίκες του σπιτιού), η πολιτική (συντήρηση ιδεολογικών δεδομένων και αξιών που συγκροτούν μια ομάδα και θεμελιώνουν τις αξιώσεις της στην πολιτική νομιμότητα: φορέας οι αοιδοί, οι καλλιτέχνες και οι πολιτικοί) και η υπαρξιακή της διάσταση (αποκαλύπτονται πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας), οι καλλιτεχνικές της προεκτάσεις (οι ιστορίες σχηματοποιούνται σε σκηνές). Στον ναό της Αφαίας στην Αίγινα - ναός των δύο πρώτων δεκαετιών του 5ου αιώνα - είναι γνωστές δύο σειρές γλυπτών. Τα πρώτα γλυπτά έδειχναν μάλλον την απαγωγή της νύμφης Αίγινας και μια αμαζονομαχία, τα νέα δύο διαδοχικές λεηλασίες της Τροίας, την πρώτη από τον Ηρακλή και τον Τελαμώνα και τη δεύτερη από τον στρατό του Αγαμέμνονα στον οποίο συμμετείχε ο γιος του Τελαμώνα, Αίας. Ο Τελαμώνας και ο Αίας ήταν απόγονοι του Αιακού, γιου του Δία και της Αίγινας, τους οποίους διεκδικούσαν τόσο οι Αιγινήτες όσο και οι Αθηναίοι. Ποιοι δικαιούνταν να είναι απόγονοι τέτοιων προγόνων ήταν θέμα πολιτικής σημασίας (αντίστοιχη η αφήγηση του Ηρόδοτου, 5.79-80). Η αντικατάσταση ανώδυνων γλυπτών από γλυπτά με τέτοιο περιεχόμενο μοιάζει απίθανο να μην είναι πολιτική επιλογή σε μια εποχή όπου οι σχέσεις ανάμεσα στην Αίγινα και στην Αθήνα εντάθηκαν ως και την πολεμική σύγκρουση.

Ποιες είναι τελικά οι προϋποθέσεις για την προσέγγιση ενός μύθου, ώστε τα συμπεράσματα να μην είναι αυθαίρετα ούτε να υπακούν σε προκαθορισμένα σχήματα; Είναι: α) η πολύ καλή γνώση του μυθογραφικού υλικού στις διαστρωματώσεις του, ώστε να μη συγχέονται οι αρχαιότερες καταστάσεις με τις ερμηνευτικές επεξεργασίες που έγιναν σε όψιμα χρόνια· β) η αρχαιολογία ως οδηγός της ιστορικής περιοδοποίησης και ως σύνθεση υλικών και πολιτισμικών εκδηλώσεων, όταν αυτές εντάσσονται στο γεωγραφικό τους πλαίσιο· γ) η πολιτική ιστορία που επιτρέπει τη γνώση των συμβάντων· δ) η τέχνη και οι πηγές της γραμματείας· ε) οι σύγχρονες ερμηνείες της ανθρωπολογίας και της εθνολογίας που επιτρέπουν την άντληση διαφορετικών διαστάσεων της αντίληψης του πολιτισμού.



Δήμητρα Μήττα (φιλόλογος)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 08-09-2002