Αιχμάλωτα πάθη

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Βικτοριανός και μεταμοντέρνος έρωτας

Μυστικά και ανήλικες αλήθειες σε δύο παράλληλες ερωτικές ιστορίες

«Οριζόμαστε από τα σύνορα που επιλέγουμε να περάσουμε ή από αυτά μέσα στα οποία θα περιοριστούμε».

Από το μυθιστόρημα

Το βιβλίο «Αιχμάλωτα πάθη» κυκλοφόρησε το 1990 με τον αγγλικό τίτλο «Possession» και απέσπασε το βραβείο Booker. Εκτοτε έγινε αντικείμενο μελέτης και προκάλεσε πλήθος κριτικών εργασιών καθώς στο ίδιο το έργο δοκιμάζονται και εφαρμόζονται ένας αριθμός από τις σύγχρονες μεταμοντέρνες θεωρίες για το μυθιστόρημα. Ο τρόπος χειρισμού του παρελθόντος αλλά και η οργανική συνύπαρξη όλων σχεδόν των λογοτεχνικών ειδών το κατέστησαν ένα από τα πλέον καινοτόμα έργα στη μορφή αλλά και στη δομή. Ενα από τα κύρια ερωτήματα που προκύπτουν από την ανάγνωσή του είναι σε ποιο βαθμό η έρευνα και τα θεωρητικά εργαλεία είναι ικανά να ξεκλειδώσουν κείμενα περασμένων εποχών. Μήπως είμαστε καταδικασμένοι να αναπαράγουμε τις δικές μας εμμονές και οι αναγνώσεις μας να καθρεφτίζουν τις δικές μας ελλείψεις; Μήπως πάρα την ενδελεχή και σχολαστική έρευνα υπάρχουν πληροφορίες που μοιραία θα μείνουν στην αφάνεια, καλυμμένες για πάντα από τη σκόνη του παρελθόντος;

Η αδυναμία πρόσβασης στην αλήθεια και η ανικανότητα απόκτησης της «απόλυτης γνώσης» απηχούν τις σύγχρονες θεωρίες για τη μεταμοντέρνα κατάσταση και την αποδοχή του παρελθόντος ως κατασκευή. Με εξαιρετική μαεστρία η Μπάιατ στο «Possession» εξετάζει και παραλληλίζει το παρελθόν στο ίδιο πλαίσιο με το παρόν, ενώ οι αντίστοιχοι χαρακτήρες συγχρονίζονται και σταδιακά εξελίσσονται: Δύο ζευγάρια, δύο διαφορετικών εποχών και με μεγάλη χρονική απόσταση, δοκιμάζονται σε δύσκολα και απρόσβατα στους άλλους πεδία, αλλά τόσο τα γεγονότα του παρελθόντος όσο και του παρόντος, που αρχικά μοιάζουν αδικαιολόγητα και ανεξήγητα, κάποια στιγμή υπακούουν στους νόμους του αιτίου και του αιτιατού. Στο μυθιστόρημα δεν υπάρχει κανένα γεγονός που να μην παίξει αργότερα τον ρόλο του στο μέλλον και να μη βρει τη θέση του στον γενικότερο πίνακα. Αυτό που στην αρχή μοιάζει τυχαίο καταλήγει να είναι μέρος μιας αλυσίδας γεγονότων που λόγω της άγνοιας και των χαμένων κρίκων προβάλλει μυστηριώδες και σκοτεινό. Η αποκατάσταση και η συγκέντρωση πληροφοριών τα ερμηνεύει, αν και κάποια μυστήρια δεν πρόκειται ποτέ να έρθουν στην επιφάνεια λόγω της απουσίας γραπτών μαρτυριών και της έλλειψης ντοκουμέντων ή λόγω της προκατάληψης των μελετητών. Η Μπάιατ πίσω από την πολυδαίδαλη πλοκή του μυθιστορήματος, την επιστράτευση πλήθους θεωρητικών μεθόδων προσέγγισης, την εξαντλητική έρευνα, την ενορχήστρωση εγκιβωτισμένων μυστηρίων, τις κλοπές ντοκουμέντων και βιογραφικού υλικού μοιάζει να ισχυρίζεται πως ποτέ δεν πρόκειται να έρθει στο φως ολόκληρη η αλήθεια, εκτός από μια εκδοχή της, ενώ το βάρος πέφτει σε αυτούς που θα αναλάβουν την έρευνα, οι οποίοι λειτουργούν και ως ντετέκτιβ.

Συνδυάζοντας έναν αριθμό λογοτεχνικών ειδών -επιστολικό μυθιστόρημα, ημερολογιακό, μυστήριο, ρομάντζο, επική ποίηση, λυρική ποίηση, κριτικό δοκίμιο- η συγγραφέας επιχειρεί να φωτίσει έναν αριθμό μυστηρίων και παρεξηγήσεων και να καταδείξει την αδυναμία της απόλυτης αναπαραγωγής των γεγονότων, παρά την αξιοπιστία της μεθόδου που επιστρατεύεται.

Ανεπίδοτες επιστολές

Ο Ρόλαντ Μίτσελ, κεντρικός χαρακτήρας και ερευνητής, ανακαλύπτει στο αναγνωστήριο της Βιβλιοθήκης του Λονδίνου δύο κρυμμένες ημιτελείς επιστολές του διάσημου βικτοριανού ποιητή Ράντολφ Χένρι Ας, ο οποίος είναι και αντικείμενο των μελετών του. Ο Ρόλαντ έρχεται σε επαφή με τη Μοντ Μπέιλι, ερευνήτρια της ποίησης της Κρισταμπέλ Λα Μοτ, μιας βικτοριανής ποιήτριας, μικρότερης εμβέλειας, με την οποία έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα οι φεμινίστριες και οι ερευνήτριες των γυναικείων σπουδών. Υστερα από πολλές περιπέτειες και λόγω της επιμονής και της σχολαστικής έρευνάς τους, ανακαλύπτουν την κρυμμένη αλληλογραφία των δύο ποιητών που έζησαν τον 19ο αιώνα. Η αναζήτησή τους θα τους οδηγήσει από τη Βρετανία σε διάφορα μέρη της Γαλλίας και θα γίνουν μάρτυρες της θυελλώδους ερωτικής ιστορίας τους, η οποία έμεινε κρυμμένη για αιώνες. Κατά τη διαδικασία αναζήτησης των χαμένων χειρογράφων και των επιστολών και μέσα από τον επαναπροσδιορισμό των λογοτεχνικών προγόνων τους, ο Ρόλαντ και η Μοντ δοκιμάζουν και διάφορα στάδια εξέλιξης της δικής τους σχέσης.

Η κυρίως αφήγηση διακόπτεται από την ποίηση του Ας και της Λα Μοτ. Η ποίηση της γυναίκας θυμίζει ποιήματα της Ντίκινσον, εσωστρεφή και λυρικά, με μια αλληγορική ποιότητα, ενώ τα επικά ποιήματα του Ας διαθέτουν κάτι από τον αέρα του Κόλεριτζ. Η γραφή του κάθε κεφαλαίου διαφοροποιείται, και είτε πρόκειται για τις ημερολογιακές καταχωρίσεις της Ελεν, της συζύγου τού Ας, είτε για τα κριτικά δοκίμια των ακαδημαϊκών που ασχολούνται με τα έργα των δύο βικτοριανών ποιητών, το ύφος προσαρμόζεται. Κάποια από τα ποιήματα καταλαμβάνουν ιδιαίτερα μεγάλη έκταση, αλλά προχωρώντας την ανάγνωση γίνεται εμφανές πως οι παραθέσεις τους είναι απαραίτητες καθώς μέσα από τις ερμηνείες που ακολουθούν παρουσιάζονται και οι παραναγνώσεις τους. Οι κρίσεις και τα επιχειρήματα του εκάστοτε ερευνητή μοιάζουν ανάλογα της Σχολής που υπηρετεί και ενίοτε η ποίηση «τεμαχίζεται», προκειμένου να ταιριάξει με κάποια θεωρία.

Αμοιβαίες εμμονές

Οι ήρωες της Μπάιατ έχουν πολλά εμπόδια να υπερπηδήσουν, έναν αριθμό μυστήριων να επιλύσουν, πλήθος ντοκουμέντων να ξεθάψουν για να πλησιάσουν την «ενήλικη αλήθεια» - την ιστορική στιγμή που υπάρχουν η απαιτούμενη ωριμότητα και το κατάλληλο πεδίο αποδοχής της. Η εμμονή των δύο σύγχρονων εραστών με το παρελθόν σβήνει το παρόν, μέχρι να πάρει τη θέση που του αρμόζει, και τότε θα επιτρέψουν και στις δικές τους επιθυμίες να εκδηλωθούν.

Η Μπάιατ έχει αναπλάσει τον κόσμο του 19ου αιώνα με το λογοτεχνικό του μεγαλείο και κατασκεύασε χαρακτήρες μεγάλου βάθους που γοητεύονται απ' αυτόν, εμπλέκοντας επιδέξια τις δύο παράλληλες πλοκές και οδηγώντας το κάθε κεφάλαιο σε ένα κρεσέντο που προκαλείται κυρίως από το πάθος της ίδιας της συγγραφέως για τη γλώσσα και τη γραφή.

Το πάθος, η επαγρύπνηση και η εμμονή είναι κεντρικά μοτίβα του έργου. Η εμμονή εμφανίζεται με διάφορους τρόπους και είναι μια ποιότητα που όλοι διαθέτουν. Υπάρχει η εμμονή του Ρόλαντ με τα κλεμμένα γράμματα, η αμοιβαία εμμονή των νεκρών εραστών αλλά και των επιγόνων τους, των ακαδημαϊκών με το αντικείμενο της έρευνας τους, αλλά και η εμμονή των χαρακτήρων με τη σεξουαλικότητα. Υπαινικτική και υπόγεια κατά τη βικτοριανή εποχή και με την υπερέκθεση της κατά τον 20ό αιώνα, η σεξουαλικότητα προβάλλει ως ρυθμιστικός παράγοντας της ιστορίας. Στο βιβλίο «Αιχμάλωτα πάθη» ασκείται κριτική τόσο στο βικτοριανό σύστημα, όπου αποφεύγεται κάθε αναφορά, αλλά και στην εντατική ανάλυση των ημερών μας, προκειμένου να αναδειχτεί η σημασία της ίδιας της πράξης - ιδιαίτερα στο τελευταίο κεφάλαιο όπου περιγράφεται η σκηνή της ερωτικής συνεύρεσης των εραστών.

Οι βικτοριανές κατασκευές για την ανθρώπινη σεξουαλικότητα είναι περιορισμένες αλλά και οι θεωρίες του 20ού αιώνα είναι εξίσου περιοριστικές. Οι ακαδημαϊκοί που διαβάζουν την ποίηση της Λα Μοτ ως χάρτη του γυναικείου σώματος και οι σύγχρονες φεμινίστριες που παγιδεύονται στη θεωρία, γίνονται θύματα της ερμηνευτικής οδού που επιλέγουν, και συχνά αδυνατούν να δουν το προφανές. Η Μπάιατ παίρνει κριτική απόσταση απ' όλες τις θεωρίες, προβάλλοντας τις παγίδες που ελλοχεύουν για όσους παρακάμψουν το βίωμα και διαβάσουν την κυριολεξία ως μεταφορά, προκειμένου να συνταιριάξουν τις ψηφίδες: μπορεί να βρεθούν με μια λανθασμένη εικόνα και, ακόμα χειρότερα, να μην το μάθουν ποτέ.

Η μεταφράστρια έδωσε τον αγώνα της μετάφρασης αυτού του πολυειδούς έργου και τον κέρδισε.

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/04/2008