Μήτηρ Θεού

Όταν πριν από τέσσερα σχεδόν χρόνια άρχισαν να με απασχολούν τα οργανωτικά προβλήματα της εκθέσεως «Μήτηρ Θεού», τις σκέψεις μου καθοδηγούσε η εκπλήρωση ενός χρέους προς την Μητέρα του Ανθρώπου, στην πληρέστερη, την πιο καθολική και πιο οικουμενική της έκφραση. Για να αποφευχούν μάλιστα οι νοηματικές επικαλύψεις του περιεχομένου της αλλά και η κατάτμηση του προσφερόμενου υλικού, με καταβασάνισε η εξαντλητική διερεύνηση του τι θα προσέφεραν οι αντίστοιχοι ελληνικοί και ξένοι οργανισμοί στον παγκόσμιο εορτασμό της νέας χιλιετίας. Με την οριοθέτηση του χρόνου της εκθέσεως πάνω στις συντεταγμένες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την απελευθέρωση των συμβολισμών της ώς εκεί που μπορεί να φθάσει η προσληπτική ικανότητα της δικής μας εποχής, η δεσπόζουσα κοινωνική παράμετρος, η ανθρώπινη δηλαδή πλευρά του θέματος, διαγράφεται ευδιάκριτα μέσα από τις βασικές συνιστώσες της Ιστορίας και της Ιστορίας της Τέχνης, της Ιστορίας του Πολιτισμού και της Ιστορίας του θρησκευτικού συναισθήματος[...]








ΚΡΙΤΙΚΗ




Μια ξεχωριστή έκδοση με θεωρητικές εργασίες και 86 συνολικά απεικονίσεις της γλυκύτερης από όλες τις Μητέρες. Μία ακόμη συνεισφορά του Μουσείου Μπενάκη στη μελέτη της ορθόδοξης τέχνης.



Δύο ακόμη εβδομάδες θα παραμείνει η έκθεση «Μήτηρ Θεού ­ Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη» στο Μουσείο Μπενάκη. Στις 15 Ιανουαρίου η έκθεση θα κλείσει, οι ξένες εικόνες θα επιστραφούν στα μουσεία, στα ιδρύματα και στις μονές όπου ανήκουν και η χαιρετιστήρια εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη για τη νέα χιλιετία θα έχει λήξει. Αυτό που θα μείνει από αυτή τη συνταρακτική έκθεση (τόσο ως προς την ιδέα του θέματος όσο και ως προς τη σύλληψη της παρουσίασης) θα είναι μια πολυσέλιδη έκδοση, ένα εκτενές βιβλίο με εργασίες σε θεολογικό και σε αισθητικό επίπεδο περίπου 50 μελετητών της βυζαντινής τέχνης και ιστορίας από τον ελληνικό και τον διεθνή χώρο για τις απεικονίσεις της Θεομήτορος. Θα μας μείνει επίσης και η ευχάριστη αίσθηση ότι η ελληνική συμμετοχή στα χαρμόσυνα γεγονότα του γυρίσματος της χιλιετίας, χάρη τουλάχιστον στο Μουσείο Μπενάκη, δεν εκτονώθηκε «με πυροτεχνήματα και επίσημα δείπνα», όπως με κάποια πικρία σημειώνει στον Πρόλογο του τόμου ο διευθυντής του μουσείου κ. Αγγελος Δεληβορριάς.

Αν και η έκδοση χαρακτηρίζεται κατάλογος, πρέπει να διευκρινιστεί εδώ ότι δεν πρόκειται για έναν συνοδευτικό κατάλογο εκθέσεως 86 συνολικά έργων αλλά για έναν τόμο που έρχεται να καλύψει ένα κενό στη βιβλιογραφία: αυτό της ύπαρξης, δηλαδή, μιας συνθετικής μελέτης γύρω από τη Θεομήτορα σε θέματα θεολογίας, ιστορίας και τέχνης. Έτσι το βιβλίο πλέον και όχι ο κατάλογος αποτελείται από δύο πολύ σαφώς διαχωρισμένα μεταξύ τους τμήματα. Το ένα περιέχει δύο μέρη, με το πρώτο μέρος αφιερωμένο στη λατρεία και στη θεολογία της Παναγίας και το δεύτερο στις απεικονίσεις Της. Το άλλο τμήμα είναι ο καθαυτό κατάλογος με εισαγωγικά κεφάλαια για την καθεμιά από τις έξι ενότητες της έκθεσης και εκτενή λήμματα για το κάθε έκθεμα. Με άλλα λόγια, το πρώτο μέρος είναι το βιβλίο που περιέχει τις συνθετικές μελέτες επάνω στη λατρεία και στην εικονογραφία της Παναγίας και το δεύτερο ο κατάλογος της συγκεκριμένης έκθεσης με ιδιαίτερα μεγάλα λήμματα που μπορούν να θεωρηθούν σύντομες μελέτες. Με αυτή την έννοια ο τόμος, χάρη στην πλούσια και εξαιρετικής ποιότητας εικονογράφησή του, αποτελεί ουσιαστικά ένα σημαντικό εργαλείο για τους επιστήμονες αλλά και για τους φοιτητές που χρειάζονται καλά εικονογραφημένα βιβλία με κείμενα ενός αναγνωρισμένου επιστημονικού εκτοπίσματος.

Τόσο η έκθεση όσο και η έκδοση πραγματοποιήθηκαν με επιμέλεια της καθηγήτριας κυρίας Μαρίας Βασιλάκη και, όπως αναφέρθηκε, η έκθεση χωρίζεται σε έξι ενότητες τις οποίες ακολουθεί και το δεύτερο τμήμα του πολυσέλιδου βιβλίου. Η πρώτη ενότητα με τίτλο «Πρώιμες απεικονίσεις της Παναγίας» είναι αφιερωμένη στη λατρεία της Παναγίας με έργα από τον 4ο ως και τον 7ο αιώνα, όπου βρίσκουμε τις πρώτες προσπάθειες για να αποτυπωθεί η μορφή Της. Η δεύτερη ενότητα «Ιδιωτική λατρεία της Παναγίας» κινείται γύρω από αντικείμενα ιδιωτικής χρήσης και λατρείας με απεικονίσεις και επικλήσεις προς την Παναγία όπου υποδηλώνεται η ξεχωριστή προσωπική σχέση ανάμεσα στον πιστό και στη Θεοτόκο και διαφαίνεται ο προστατευτικός χαρακτήρας που είχε η λατρεία Της. Η τρίτη ενότητα αφιερωμένη στη «Δημόσια λατρεία της Παναγίας» μάς φέρνει κοντά στην επίσημη απεικόνιση της Παναγίας στο Βυζάντιο και ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη, η οποία απετέλεσε το κέντρο της λατρείας Της. Η τέταρτη ενότητα αφορά πάλι τη δημόσια λατρεία αλλά είναι επικεντρωμένη στην κατ' εξοχήν επίσημη εικόνα της Παναγίας, «της Οδηγήτριας», και στη λατρεία της στη Μονή των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η πέμπτη ενότητα που τιτλοφορείται «Μεταξύ Ανατολής και Δύσης» παρουσιάζει μελέτες απεικονίσεων με στοιχεία βυζαντινής και ιταλικής τέχνης. Τέλος, η έκτη ενότητα «Απεικονίσεις της Παναγίας και η σύνδεσή τους με το Πάθος» περιλαμβάνει έργα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας στα οποία προαναγγέλλεται το επερχόμενο Πάθος του Χριστού.

Όπως στην έκθεση, έτσι και στον κατάλογο όλα ξεκινούν από τις δύο εγκαυστικές εικόνες με τις βρεφοκρατούσες Παναγίες που θεωρούνται από τις πρωιμότερες απεικονίσεις της Θεοτόκου. Και οι δύο χρονολογούνται, με κάποιες αμφιβολίες, στον 6ο αιώνα και εκτιμάται ότι έγιναν στην Κωνσταντινούπολη και ανήκαν στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Ωστόσο η μία από τις δύο, η πολύ γνωστή στη Δύση Βρεφοκρατούσα του Κιέβου, μεταφέρθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα στο Κίεβο από έναν ρώσο αρχιμανδρίτη ο οποίος μεταξύ των διαφόρων αποκτημάτων από ένα ταξίδι του στην εγγύς Ανατολή πήρε μαζί του και μια συλλογή εικόνων από το Σινά, ανάμεσα στις οποίες ήταν η Βρεφοκρατούσα και ακόμη τρεις άλλες εικόνες των πρώιμων βυζαντινών χρόνων. Από αυτές σώθηκε μόνο εκείνη του Κιέβου ενώ οι άλλες τρεις φαίνεται ότι καταστράφηκαν κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Βρεφοκρατούσα Παναγία του Κιέβου είναι γνωστή στο ελληνικό κοινό από προηγούμενη παρουσίασή της στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην έκθεση των εικόνων του Σινά που έγινε προ τριετίας πάλι στο Μουσείο Μπενάκη. Τότε την είδαμε ανάμεσα σε μεταγενέστερες εικόνες του Σινά που επέστρεφαν από την έκθεση της Νέας Υόρκης «Η Δόξα του Βυζαντίου». Αυτή τη φορά η εικόνα του Κιέβου ξαναγύρισε για να βρεθεί δίπλα σε ένα σύγχρονό της έργο, την περίφημη ένθρονη Βρεφοκρατούσα Παναγία του Σινά η οποία, σύμφωνα με μια εκδοχή, ήταν δώρο του Ιουστινιανού, ίσως κατά την ίδρυση της μονής μεταξύ 550 και 565.

Οι θεματικές εκθέσεις και οι συνοδευτικοί κατάλογοι δίνουν την ευκαιρία για μια εις βάθος προσέγγιση ενός συγκεκριμένου θέματος το οποίο στην περίπτωση της έκθεσης του Μουσείου Μπενάκη είναι οι απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη. Το ότι, αντί για έναν απλό συνοδευτικό κατάλογο με έστω και μεγαλύτερα του συνήθους λήμματα, το μουσείο αποφάσισε να προχωρήσει σε μια όσο το δυνατόν πληρέστερη και πολυτελέστερη έκδοση που καλύπτει θέματα θεολογίας και τέχνης στις απεικονίσεις της Παναγίας είναι μια προσφορά στη βιβλιογραφία που έγινε χάρη στη χορηγία του Ιδρύματος Ι. Φ. Κωστόπουλου. Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά και στα αγγλικά και όσο διαρκεί η έκθεση διατίθεται στο Πωλητήριο του Μουσείου Μπενάκη.




ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-12-2000