Οι Σπαρτιάτες

Ο μύθος της Σπάρτης, μέσω της αδιάσπαστης συνέχειας της παράδοσης, εκτείνεται από την αρχαιότητα μέχρι τη σημερινή εποχή. Όπως απέδειξαν με τον πιο ένδοξο τρόπο και στις Θερμοπύλες, ήταν ένας λαός πολεμιστών-ηρώων και αποτελούσαν το ζωντανό παράδειγμα μερικών από τις πιο θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, όπως η αυτοθυσία, η συλλογική προσπάθεια και ο αγώνας για την επίτευξη του κοινού στόχου όποιες κι αν ήταν οι αντιξοότητες.
Παρόλο που η σπαρτιατική κοινωνία ήταν ανδροκρατούμενη, επέτρεπε στις γυναίκες να διαδραματίζουν ένα σημαντικό και προεξέχοντα ρόλο. Ωστόσο, η θετική εικόνα των Σπαρτιατών, οι οποίοι ανήγαγαν σε νέα ύψη το πολεμικό ιδανικό της συλλογικής αυτοθυσίας, πρέπει να αντιπαραβληθεί με τη γνωστή μας σκληρότητα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Γιατί» ρώτησε κάποτε με φθόνο μια Αθηναία «μόνον εσείς οι Λάκαινες έχετε εξουσία πάνω στους άντρες;». «Επειδή» την αποστόμωσε αμέσως μια Σπαρτιάτισσα «είμαστε και οι μόνες που γεννάμε άντρες». Αλλωστε το περίφημο «ή ταν ή επί τας», που κυριολεκτικά σου έκοβε το αίμα, δικό τους εφεύρημα ήταν. Εν τούτοις υπήρξε περιστατικό του Πελοποννησιακού Πολέμου κατά το οποίο πιάστηκαν ουκ ολίγοι αιχμάλωτοι Σπαρτιάτες από τους Αθηναίους, και βέβαια ένα τέτοιο όνειδος πέρασε στα ψιλά γράμματα της Ιστορίας. Βρισκόμαστε στην εποχή όπου η αντιπαλότητα Ελλάδας και Ανατολής ήταν ένα τίποτε μπροστά στην αντιπαλότητα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. Οσο αιφνίδια χάθηκε η δεύτερη από το προσκήνιο της Ιστορίας ύστερα από τρεις-τέσσερις ένδοξες γενιές τόσο βαθιά ρίζωσε ο μύθος της στον σύγχρονο κόσμο.

Θέλοντας να παρουσιάσει τη Σπάρτη στα μάτια τού μη ειδικού κοινού ο βρετανός ιστορικός Πολ Κάρτλιτζ επιχειρεί ένα ξεκαθάρισμα σχετικά με το τι έγινε στην περίοδο των Περσικών Πολέμων και του Πελοποννησιακού που ακολούθησε. «Ο ψυχρός πόλεμος ανάμεσα στη Σπάρτη και την Αθήνα ξέσπασε μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων και σύντομα μετατράπηκε σε θερμό» διαβάζουμε με κομμένη την ανάσα. Τι είδους άνθρωποι ήταν λοιπόν εκείνοι; Ως σύμμαχοι απέκρουσαν ολόκληρη περσική εισβολή και αμέσως μετά προχώρησαν σε μια καταστροφική σύγκρουση μεταξύ τους. Και όμως σήμερα επιζούν από εκείνη την εποχή οι λέξεις «σπαρτιατικός» και «λακωνικός» με τιμητικό νόημα, λέξεις καθημερινές ακόμη και στο βρετανικό λεξιλόγιο.



Μακρινές συγγένειες



Να τώρα πώς μπορεί ο καθένας να διεισδύσει στα μύχια της Ιστορίας με τρόπο αναπάντεχο, έως και ξεκαρδιστικό, μέσα σε λιγότερες από 400 σελίδες. Το βιβλίο προέκυψε το 2002, όταν ο γνωστός καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας και πρόεδρος της Σχολής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ κλήθηκε από το Channel Four να συνεισφέρει ως ιστορικός σύμβουλος στην τηλεοπτική σειρά που ετοιμαζόταν για τη βρετανική τηλεόραση. Τον ίδιο καιρό βρίσκονταν στα σκαριά μια σειρά τεσσάρων επεισοδίων του History Channel προορισμένη να μεταδοθεί ταυτόχρονα σε περισσότερες από 50 χώρες, μια κινηματογραφική ταινία βασισμένη στο βιβλίο του Στίβεν Πρέσσφιλντ Οι πύλες της φωτιάς, το νέο ιστορικό μυθιστόρημα του Βαλέριο Μάσιμο Μανφρέντι H ασπίδα της Σπάρτης και τρία διεθνή επιστημονικά συνέδρια.

Οι σημερινοί ερμηνευτές του μύθου ανήκουν στη χορεία των θαυμαστών της Λακεδαίμονος, κατά κανόνα μη Σπαρτιατών. Οι πρώτοι που γοητεύτηκαν από τη Σπάρτη, γράφει ο Κάρτλιτζ, ήταν οι μαθητές του Σωκράτη Κριτίας και Πλάτωνας (ο οποίος ήταν συγγενής του Κριτία) στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 4ου αιώνα π.X. Ακολούθησαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι θεωρούσαν ότι συγγένευαν φυλετικά με τους Σπαρτιάτες, αλλά και οι Εβραίοι, οι οποίοι στις αρχές του 3ου αιώνα π.X. πληροφορήθηκαν από τον Μεγάλο Ιερέα της Ιερουσαλήμ ότι είχαν κοινούς προγόνους με τους Σπαρτιάτες τον Αβραάμ και τον Μωυσή. Πολιτικοί λόγοι υπαγόρευσαν τη συγγένεια εκείνη, ενώ στην Ευρώπη οικοδομήθηκε ένας νεότερος μύθος για τη Σπάρτη και τον ηρωικό αγώνα του Λεωνίδα από διανοητές της Αναγέννησης - τον Μουρ, τον Μακιαβέλι και τον Ρουσό -, ποιητές, θεατρικούς συγγραφείς, αλλά και πολιτικούς - μεταξύ αυτών οι ναζιστές στον 20ό αιώνα και οι σημερινοί επίδοξοι μιμητές τους. Ο Κάρτλιτζ τους έχει συγκεντρώσει όλους σε λίγες σελίδες - αυτό το αμάλγαμα καθόρισε πολλές πτυχές της ευρωπαϊκής κουλτούρας μετά την Αναγέννηση.

Ενώ λοιπόν η Αθήνα έχει δικαίως κατακτήσει τις εντυπώσεις ως ο εμπνευστής των μεγαλύτερων επιτευγμάτων του δυτικού κόσμου στην τέχνη, στη φιλοσοφία και στη δημοκρατία, ο μεγαλύτερος αντίπαλός της, η Σπάρτη, έχει εξίσου έντονη και μόνιμη επίδραση. H επιρροή της μάλιστα ολοένα αυξάνεται. Ακόμη και ως προς την εφαρμογή του δημοκρατικού ιδεώδους, φαίνεται ότι οι Σπαρτιάτες προηγήθηκαν σε κάποια ζητήματα των Αθηναίων. Ποια ήταν η θέση της γυναίκας στην Αθήνα; H νεαρή κόρη δεν λάμβανε μόρφωση, δεν είχε περιουσιακά στοιχεία, δεν εξέφραζε δημόσιο λόγο, δεν έκανε άλλη δουλειά πλην των οικιακών καθηκόντων για να γίνει καλή σύζυγος και μητέρα. Οι διάσημες γυναίκες της Αθήνας δεν ήταν Αθηναίες. Ηταν εταίρες από άλλες πόλεις.



Οι θρυλικές «φαινομηρίδες»



Αντίθετα, οι γυναίκες της Σπάρτης ήταν δραστήριες, είχαν ανεξαρτησία σκέψης, εξέφραζαν ανοιχτά τις απόψεις τους, αθλούνταν εντελώς γυμνές σε δημόσιους χώρους και ίππευαν επιδέξια τα άλογα. Ηταν απαλλαγμένες από τα καθήκοντα στο σπίτι, αφού είχαν τους είλωτες για όλες τις δουλειές. Και επιπλέον ήταν εξαίρετης ομορφιάς με βάση την αρχετυπική πρόγονό τους «Ωραία Ελένη». Καθώς οι άντρες τους έλειπαν μονίμως στον πόλεμο, οι ίδιες εκ των πραγμάτων απολάμβαναν μια ελευθερία στην ερωτική τους ζωή. Εδώ κόντεψε να γίνει βασιλιάς μετά τον θάνατο του Αγη ένας νόθος γιος της βασίλισσας, ο Λεωτυχίδης. Τον εμπόδισε ο Λύσανδρος, άξιος στρατηγός και ναύαρχος, ο οποίος ήθελε να προωθήσει στον θρόνο τον πρώην εραστή του, ετεροθαλή αδελφό του αποβιώσαντος Αγη, τον κουτσό Αγησίλαο. Αυτός πλέον ήταν για τον Κάρτλιτζ «ο τελευταίος Σπαρτιάτης».

Για καθέναν από τους Σπαρτιάτες που διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο στην ιστορία της πόλης ο Κάρτλιτζ έχει φροντίσει να επισυνάψει σύντομα βιογραφικά στοιχεία, υποδείγματα σύγχρονης προσέγγισης. Για την υποτιθέμενη αρπαγή της Ελένης τίθεται το ερώτημα αν ο Πάρης άρπαξε την Ελένη ή η Ελένη τον ακολούθησε με τη συγκατάθεσή της, και ο Κάρτλιτζ μάλλον προσυπογράφει το σχόλιο του Ηροδότου: «Γιατί είναι φανερό ότι καμιά κοπέλα δεν αφήνεται να την αρπάξουν, αν δεν το επιθυμεί και η ίδια». Για τον Ελληνα που γαλουχήθηκε με γενναίες δόσεις αρχαιογνωσίας στο σχολείο αυτή η ιστορία των Σπαρτιατών μοιάζει αγνώριστη, σχεδόν ανευλαβής. Ο Λυκούργος, ο Λεωνίδας με τους Τριακόσιους, ο Κλεομένης, ο Αρχίδαμος θαρρείς και μας συστήνονται για πρώτη φορά. Οπως έχουν επισημάνει προ πολλού οι ξένοι κλασικιστές για τους έλληνες ομολόγους τους, αυτή η εκτυφλωτική κληρονομιά είναι ευλογία και κατάρα μαζί, τόσο που εμποδίζει τους Ελληνες να την απολαύσουν. Οι ξένοι όμως δεν έχουν κανένα πρόβλημα...



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-03-2004