Εισαγωγή στη Γνωσιοεπιστήμη

[...]Μια από τις σπουδαιότερες διανοητικές εξελίξεις των πρόσφατων δεκαετιών ήταν η γέννηση ενός συναρπαστικού νέου διεπιστημονικού πεδίου, γνωστού με το όνομα Γνωσιοεπιστήμη. Ερευνητές στην Ψυχολογία, στη Γλωσσολογία, στην επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών, στη Φιλοσοφία και στη Νευροεπιστήμη συνειδητοποίησαν ότι έθεταν εν πολλοίς τα ίδια ερωτήματα για τη φύση της ανθρώπινης διάνοιας και ότι είχαν αναπτύξει συμπληρωματικές και δυνάμει συνεργιστικές μεθόδους διερεύνησης. Η Γνωσιοεπιστήμη πραγματεύεται γνωστικές διεργασίες που σχετίζονται με την κατ' αίσθηση αντίληψη και με τη γνώση, είναι λοιπόν η επιστήμη της διάνοιας. Οι γνωσιοεπιστήμονες επιδιώκουν να κατανοήσουν διεργασίες σαν την κατ' αίσθηση αντίληψη, τη σκέψη, τη μνήμη, την κατανόηση της γλώσσας, τη μάθηση και άλλα ψυχονοητικά φαινόμενα. Την έρευνά τους τη χαρακτηρίζει αξιοσημείωτη ποικιλία. Στην έρευνα αυτή περιλαμβάνεται η παρατήρηση παιδιών, ο προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών προς επίλυση πολύπλοκων προβλημάτων, η ανάλυση της φύσης του νοήματος, η μελέτη των αρχών που διέπουν τα νευρωτικά κυκλώματα στον εγκέφαλο.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είναι και πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους, αυτό το αινιγματικό εργαστήρι όλων των άυλων οντοτήτων που ενοικούν στους μαιάνδρους του εγκεφάλου μας; Πώς ακριβώς συνδέεται ο νους με τον εγκέφαλο; Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές σ' αυτό το μυστικό θέατρο σκιών που αυτάρεσκα αποκαλούμε «η συνείδησή μας»; Σήμερα, παρά την πληθώρα των γνώσεων και των πληροφοριών που έχουν συσσωρευτεί γύρω από τη νόηση και τον εγκέφαλο, δεν γνωρίζουμε ακόμη τις οριστικές απαντήσεις. Ισως μάλιστα μόλις πρόσφατα να αρχίσαμε να κατανοούμε ποια απ' αυτά τα ερωτήματα έχουν νόημα κι επιδέχονται μια εύλογη και διυποκειμενικά αποδεκτή εξήγηση. Πράγματι, οι πρώτες μη ενδοσκοπικές κι επιστημονικά τεκμηριωμένες εξηγήσεις σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία του ανθρώπινου νου έκαναν την εμφάνισή τους μόνο μετά τα τέλη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στον τόπο μας έχουν μεταφραστεί πολλά αξιόλογα βιβλία γύρω από το θέμα, κανένα όμως από αυτά δεν προσφέρει μια συνολική κι εξαντλητική παρουσίαση των νέων προσεγγίσεων που προτείνονται σήμερα. Αυτό το σοβαρό κενό έρχεται να καλύψει η μετάφραση του «Εισαγωγή στη Γνωσιοεπιστήμη», ενός πολύ σημαντικού βιβλίου που η αξιέπαινη πρωτοβουλία του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης έκανε προσιτό σε κάθε Ελληνα αναγνώστη. Γραμμένο από έξι διεθνώς αναγνωρισμένους ειδικούς, το παρόν βιβλίο αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο μελέτης κι ενημέρωσης για τις πρόσφατες επαναστατικές εξελίξεις που έχει δρομολογήσει η ανάδυση της νεόκοπης επιστήμης και τεχνολογίας του νου.



Νοήμονες μηχανές



Τι ακριβώς συνέβη και γιατί η διερώτηση σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία του νου άρχισε να αποκτά δικαιώματα ιθαγένειας στην ήπειρο της επιστήμης μόλις στις αρχές της δεκαετίας του 1960; Εκείνη την περίοδο, κάποιοι πρωτοπόροι ερευνητές από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους (πληροφορικοί, γλωσσολόγοι, ψυχολόγοι, νευροεπιστήμονες, φιλόσοφοι) συνειδητοποίησαν ότι τελικά έθεταν τα ίδια ερωτήματα. Αρχισαν λοιπόν να συναντιούνται και να συζητούν σοβαρά για την προοπτική δημιουργίας μιας νέας «υπερεπιστήμης», ικανής ίσως να ενοποιήσει τις πολυάριθμες κι ετερογενείς γνώσεις που συσσωρεύονταν γύρω από τη φύση του νου. Τότε άρχισε να κυκλοφορεί δειλά και η έκφραση «Cognitive Science», η οποία αποδίδεται συνήθως στην ελληνική ως «Γνωσιακή Επιστήμη» ή, όπως προτείνει ο μεταφραστής του παρόντος βιβλίου, «Γνωσιοεπιστήμη». Αυτός ο νέος διεπιστημονικός κλάδος θα επιχειρήσει, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, να κατανοήσει επιστημονικά, δηλαδή αντικειμενικά και όχι πλέον υποκειμενικά ή ενδοσκοπικά, την ίδια μας την ικανότητα να σκεφτόμαστε και να κατανοούμε τους εαυτούς μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει. Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αυτές οι πρώτες προσπάθειες ενοποίησης θα καταλήξουν σ' ένα πολύ ισχυρό και αναγνωρισμένο από τα περισσότερα σημαντικά πανεπιστήμια ερευνητικό πρόγραμμα, με τα δικά του πια ερευνητικά κέντρα και ειδικά έντυπα. Οι πρώτες ανησυχίες θα μετατραπούν σε πραγματικό πυρετό αναζήτησης του «χρυσού της νόησης», ενώ ο ανθρώπινος νους θα γίνει το ιερό Γκράαλ της νέας επιστήμης και τεχνολογίας της γνώσης.

Η Γνωσιακή Επιστήμη (Γ.Ε.) δεν είναι το όνομα ενός αυστηρά οροθετημένου ερευνητικού πεδίου, αλλά μάλλον μια ανοιχτή πολυσυλλεκτική επιστημονική οικογένεια από ετερογενείς προσεγγίσεις (Τεχνητή Νοημοσύνη, Γλωσσολογία, Ψυχολογία, Νευροεπιστήμες κ.ά.). Πίσω όμως από αυτή την άκρως δημιουργική πολυφωνία βρίσκουμε ελάχιστες κοινά αποδεκτές ιδέες και μεθοδολογικές αρχές. Βασική προϋπόθεση για τη σύσταση της Γ.Ε. υπήρξε η αποδοχή του λεγόμενου «υπολογιστικού μοντέλου του νου», το οποίο είχε μόλις διαμορφωθεί από την Τεχνητή Νοημοσύνη, τον κλάδο της Πληροφορικής που επιθυμούσε διακαώς να καταστήσει τις υπολογιστικές μηχανές ικανές να προσομοιώνουν ή και να επιδεικνύουν νοήμονα συμπεριφορά. Σύμφωνα με το υπολογιστικό μοντέλο της λειτουργίας του νου, κάθε νοητική διαδικασία (γλώσσα, μάθηση, μνήμη, γνώση) μπορεί να εξηγηθεί ως υπολογιστική διαδικασία επεξεργασίας συμβόλων βάσει κανόνων. Πράγματι, εφόσον το πρόγραμμα που τρέχει σ' έναν υπολογιστή μπορεί να αναπαραγάγει μια συμπεριφορά που θα μας ήταν αδύνατον να τη διακρίνουμε απ' αυτήν ενός ανθρώπου, τότε θα πρέπει να υπάρχει ένας ουσιαστικός ισομορφισμός μεταξύ εγκεφάλου και υπολογιστή. Αν δηλαδή ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής συμπεριφέρεται όπως ένας βιολογικός εγκέφαλος, τότε ο εγκέφαλος δεν μπορεί παρά να είναι ένας υπολογιστής! Βάσει αυτής της περίεργης, αλλά ευρέως αποδεκτής, ταυτολογίας οι ψηφιακοί υπολογιστές δεν αποτελούν μόνο το θεωρητικό πρότυπο για την κατανόηση των νοητικών φαινομένων, αλλά κυρίως προβάλλονται ως το καλύτερο δυνατό εργαλείο για τη μελέτη αυτών των φαινομένων. Σήμερα μας φαίνεται εύλογο να παρομοιάζουμε τον εγκέφαλο με ψηφιακό υπολογιστή, δεδομένου ότι αυτή είναι η κυρίαρχη μεταφορά για την κατανόηση των ανώτερων λειτουργιών του εγκεφάλου: ο νους βρίσκεται στον εγκέφαλο όπως το λογισμικό (software) ενός υπολογιστή βρίσκεται μέσα στο υλισμικό (hardware). Ωστόσο, πίσω από αυτές τις φαινομενικά αθώες διακρίσεις -του νου\λογισμικού από τον εγκέφαλο\υλισμικό- κρύβεται η παλιά καλή δυϊστική προκατάληψη που διαφοροποιεί το νου από τον εγκέφαλο που τον παράγει. Για τη Γνωσιακή Επιστήμη, ο βιολογικός εγκέφαλος αποτελεί την ικανή, αλλά όχι και την αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη του νου. Υιοθετώντας την ορολογία του Τ. Kuhn, θα λέγαμε ότι η άποψη αυτή αποτελεί το «σκληρό πυρήνα του γνωσιακού παραδείγματος», οι διαφορετικές πτυχές του οποίου αναλύονται εκτενώς στα δώδεκα κεφάλαια του παρόντος βιβλίου. Βλέπουμε λοιπόν ότι η νέα επιστήμη του νου συγκροτείται πάνω σε δύο βασικές παραδοχές: κάθε νοητικό φαινόμενο είναι γνωσιακό φαινόμενο και κάθε γνωσιακό φαινόμενο είναι υπολογιστικό φαινόμενο. Παραδόξως όμως, η καθιέρωση του υπολογιστικού μοντέλου εξήγησης προϋποθέτει την εξαΰλωση του νου. Οι νοητικές λειτουργίες αποκομμένες από το υλικό τους υπόστρωμα, τον εγκέφαλο, αποκτούν ξανά μια αφηρημένη «αγγελική» υπόσταση. Και ακριβώς χάρη σ' αυτή την «αγγελική», δηλαδή αλγοριθμική και συμβολική, υπόστασή τους μπορούν να αναπαράγονται από τις υπολογιστικές μηχανές.



Ανεγκέφαλες νοήσεις



Αν η επίσημη υπολογιστική άποψη θεωρεί «πως η Γνωσιοεπιστήμη είναι δυνατόν να καλλιεργείται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το φυσικό επίπεδο ανάλυσης» (βλ. σελ. 36 του παρόντος βιβλίου), οι Νευροεπιστήμες (Νευροανατομία, Νευροφυσιολογία, Νευροβιολογία κ.ά.) υποστηρίζουν αντιθέτως, με αρκετά πειστικά επιχειρήματα, ότι η νοητική συμπεριφορά δεν προκύπτει από κάποια αδιαφανή «μαύρα κουτιά», αλλά ότι είναι το προϊόν της λειτουργίας της πολύπλοκης βιολογικής μηχανής που ονομάζουμε Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Εξάλλου, όπως συχνά υπογραμμίζεται, οι όποιες αναλογίες μεταξύ εγκεφάλων και ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι εξαιρετικά προβληματικές. Οχι μόνο γιατί η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν έχει καταφέρει (ακόμη;) να παράξει μια ψηφιακή μηχανή ικανή να σκέφτεται, αλλά πρωτίστως γιατί η αποτυχία της αυτή οφείλεται στις εγγενείς δομικές και λειτουργικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των βιολογικών και των «ηλεκτρονικών» εγκεφάλων. Οι νευροεπιστήμονες, λοιπόν, υποστηρίζουν ότι η γνωσιακή ψευδαίσθηση μιας καθαρά αφηρημένης λειτουργικής θεώρησης του νου οδηγεί αναπόφευκτα σε αδιέξοδο, επειδή παραβλέπει τα όσα γνωρίζουμε για τον εγκέφαλο, τη μοναδική βιολογική μηχανή που αποδεδειγμένα είναι ικανή να παράγει το νου. Το πώς λοιπόν θα μπορούσαν να ενταχθούν στο πρόγραμμα της Γνωσιακής Επιστήμης οι πολυάριθμες κατακτήσεις των Νευροεπιστημών παραμένει στις μέρες μας ένα ανοιχτό και δυσεπίλυτο ζήτημα.

Στις σελίδες αυτού του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει μια εκτενή διαπραγμάτευση όλων αυτών των θεμάτων που εδώ απλώς θίξαμε, καθώς και τη συστηματική παρουσίαση όλων των βασικών θεωριών που οι διάφορες επιστήμες -από την Τεχνητή Νοημοσύνη έως τη Γνωσιακή Ψυχολογία, από τη Γλωσσολογία μέχρι τη Νευροεπιστήμη και τη Φιλοσοφία- έχουν συνεισφέρει για τη συγκρότηση της νεαρής αλλά πολύ ελπιδοφόρας επιστήμης του νου.

Δυο λόγια, τέλος, για τη μετάφραση. Λόγω της απουσίας καθιερωμένης και κοινά αποδεκτής ορολογίας, η απόδοση στη γλώσσα μας ενός τόσο εκτεταμένου και δύστροπου μεταφραστικά έργου αποτελεί πνευματικό άθλο, τον οποίο ο καθηγητής Γιώργος Μαραγκός έφερε σε πέρας με αρκετά ικανοποιητικό τρόπο. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις οι επιλογές του μεταφραστή δεν μας βρίσκουν σύμφωνους. Οπως, για παράδειγμα, όταν επιλέγει να αποδώσει το Cognitive Science με το νεολογισμό «Γνωσιοεπιστήμη», αντί του επικρατέστερου πια «Γνωσιακή Επιστήμη», τον όρο folk psychology ως «δημώδη ψυχολογία», αντί του ορθότερου νοηματικά «ψυχολογία του κοινού νου» ή το mind ως «διάνοια» αντί για «νου» ή έστω «νόηση», όπως συνήθως αποδίδεται.



ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/03/2004