Δυο φορές ξένος

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Μπρους Κλαρκ: οι αντιφατικές σχέσεις Ελλήνων-Τούρκων,συνέπεια της ανταλλαγής του 1923

Ο χωρισμός δεν πετυχαίνει πάντα

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΩΝ ΜΑΖΙΚΩΝ ΑΠΕΛΑΣΕΩΝ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΑΝΑΠΑΥΘΕΙ ΑΚΟΜΑ, ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ Ο ΜΠΡΟΥΣ
ΚΛΑΡΚ ΤΟΥ «ΕΚΟΝΟΜΙΣΤ» ΣΕ ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΠΟΥ ΤΑΡΑΖΕΙ
ΤΑ ΝΕΡΑ, ΚΑΘΩΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ ΟΤΙ Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ
1923 ΗΤΑΝ ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ
ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΕΞΗΓΕΙ ΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ
ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

«...Το επίκεντρο της διήγησης κάθε πρόσφυγα παραμένει το ίδιο. Να γεννιέσαι σε ένα μέρος, να γερνάς σε άλλο. Και να αισθάνεσαι ξένος και στα δύο μέρη»...

Το ποίημα της Αϊσέ Λαχούρ Κιρτούντζ, της οποίας η οικογένεια έφθασε στην Τουρκία από την Κρήτη με την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, προκάλεσε αίσθηση όταν μελοποιήθηκε από τον Άρη Τσαγαράκη και παρουσιάστηκε σε ένα μεγάλο κοινό από Έλληνες και Τούρκους φοιτητές στο Λονδίνο. Η ουσία αυτής της σκηνής, όπου Έλληνες και Τούρκοι ακούν μονιασμένοι το τραγούδι, διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο Δυο φορές ξένος (Ποταμός) του Μπρους Κλαρκ.
Η ανεξήγητη σχέση αγάπης-μίσους μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων είναι ένα από τα βασικά ερωτήματα στα οποία αποπειράται να απαντήσει ο συγγραφέας με αυτή τη μελέτη- προϊόν εξαντλητικής έρευνας που αγκάλιασε όχι μόνο διπλωματικά έγγραφα, αλλά κυρίως τις προφορικές μαρτυρίες των απλών ανθρώπων που έζησαν τον ξεριζωμό. Και φαίνεται πως τα κατάφερε. Το Δυο φορές ξένος δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο για όσους ειδικεύονται στην ιστορία της περιοχής του Αιγαίου. Αποκαλύπτει «την αντίφαση που βρίσκεται στο βάθος κάθε διχογνωμίας μεταξύ λαών ή ανθρώπων που οι μοίρες τους είναι δεμένες έτσι ώστε να μη μπορούν να χωριστούν απόλυτα, όσο σκληρές προσπάθειες κι αν καταβάλλουν. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ίσως η λύση του χωρισμού να είναι αναπόφευκτη, αλλά να μην πετυχαίνει απόλυτα», σημειώνει ο συγγραφέας. Και προφανώς γνωρίζει καλύτερα. Διότι παρόλο που ο Κλαρκ είναι έμπειρος δημοσιογράφος του «Εconomist», το πάθος του δεν είναι μόνο δημοσιογραφικό. Η κατανόηση του θρησκευτικού και εθνοτικού διαχωρισμού που έζησε ως παιδί στη Βόρεια Ιρλανδία τον βοήθησε να καταλάβει τα αίτια και τις συνέπειες του ξεριζωμού του 1923. Ο Κλαρκ πετυχαίνει λοιπόν δύο στόχους με το Δυο φορές ξένος. Από τη μια, να αναδείξει μια μεγάλη αλήθεια της ανθρώπινης ζωής. Ότι, όπως λέει στο «Βιβλιοδρόμιο», «κάθε άνθρωπος γεννιέται με ενδιαφέροντα, κλίσεις και επιθυμίες που δεν ταυτίζονται υποχρεωτικά με αυτές της οικογένειας ή του περιβάλλοντός του, οπότε χρειάζεται να τις διαπραγματευτεί με το κοινωνικό του περιβάλλον. Προς το τέλος της ζωής του, είναι εύκολο συνεπώς να αισθάνεται ξένος και για έναν ακόμη λόγο: ύστερα από μια ζωή διαπραγμάτευσης και προσαρμογής, ο ίδιος ο κόσμος έχει προχωρήσει μπροστά με τρόπο που προκαλεί σύγχυση». Από την άλλη ο Κλαρκ πετυχαίνει να μιλήσει «αλλιώς» για την πολιτική. Η Συνθήκη της Λωζάννης, γράφει, σχεδιάστηκε ως αντίδοτο στον πόνο, αλλά προκάλεσε πόνο. Και το φάντασμά της δεν έχει αναπαυθεί ακόμα.

Ο Κλαρκ έχει εργαστεί ως δημοσιογράφος στην Ελλάδα, έχει ταξιδέψει πολλές φορές στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Υπήρχαν, όμως, πλευρές της σύγχρονης πολιτικής, καλλιτεχνικής και θρησκευτικής ζωής της Ελλάδας, οι οποίες, όπως εξηγεί, «δεν μπορούσαν να γίνουν κατανοητές, παρά μόνο σε σχέση με μια μισοκρυμμένη ιστορία: την ιστορία της τεράστιας εισροής προσφύγων του 1923 και της οδυνηρής απορρόφησής τους στην ελληνική κοινωνία. Όσο καλύτερα πάλι γνώριζα την Τουρκία, και ιδιαίτερα συγκεκριμένες περιοχές, όπως η Καππαδοκία, ή λιμάνια όπως το Αϊβαλί και η Τραπεζούντα, καταλάβαινα ότι δεν μπορούσαν επίσης να γίνουν κατανοητές χωρίς αναφορά στην εισροή ανταλλαγέντων μουσουλμάνων απ΄ την Ελλάδα, αλλά κυρίως στην απώλεια ανθρώπινου κεφαλαίου που βίωσαν αυτά τα μέρη».
Η ατμόσφαιρα που βγαίνει μέσα από τις μαρτυρίες των επιζώντων τους οποίους αναζήτησε και βρήκε ο Κλαρκ έχει κάτι από την αύρα του βιβλίου Θεσσαλονίκη.Πόλη των φαντασμάτων (Αλεξάνδρεια) του Μαρκ Μαζάουερ και παραπέμπει σε μια πολυπολιτισμική εποχή η οποία έπρεπε να διαγράψει το παρελθόν της για να προσαρμοστεί στο γεγονός του νεωτερικού έθνους-κράτους. «Αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι για το αγγλοσαξονικό αυτί ακούγεται περίεργη η ιδέα ότι η παραδοσιακή αυτοκρατορία ήταν πολυπολιτισμική ενώ η νεωτερικότητα μονοπολιτισμική», σχολιάζει ο Κλαρκ. «Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι Αγγλοσάξονες θα υπέθεταν ότι το να είσαι “μοντέρνος” σημαίνει ανεκτικός, ανοιχτόμυαλος, αντιρατσιστής και γι΄ αυτό υπέρ της ποικιλίας και της συμβίωσης πολιτισμών και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Με διαφορετικούς τρόπους, το βιβλίο του Μαζάουερ και το δικό μου, αμφισβητούν αυτό το αγγλοσαξονικό στερεότυπο».

Αναφερόμενος, ωστόσο, στα Βαλκάνια, που προσπάθησαν να διαχειριστούν τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας με... αντι-λωζαννικό πνεύμα, ο Κλαρκ γράφει: «Οι διεθνείς παρατηρητές έχουν καταλάβει ότι η αποκατάσταση μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας που συμβιώνει αρμονικά, μοιάζει με το σπρώξιμο ενός βράχου στον ανήφορο».

Αριστοτελία Πελώνη, Τα Νέα, 26/5/2007