Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2000

Το βιβλίο αποτελεί μια συνοπτική και εικονογραφημένη εισαγωγή στην ιστορία της Ελλάδας, από τα πρώτα σκιρτήματα του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος στα τέλη του 18 αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Το 1830, η Ελλάδα υπήρξε η πρώτη χώρα της Ανατολής που κατέκτησε την ανεξαρτησία της, όπως και το 1981 ήταν η πρώτη που έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Η κληρονομιά της Ορθοδοξίας αλλά και οι επιπτώσεις από τα χρόνια της κυριαρχίας των Οθωμανών έχουν αφήσει έντονα τα σημάδια τους στη σύγχρονη Ελλάδα. Από την άλλη, σημαντικά ιστορικά κινήματα, όπως η Αναγέννηση, η Μεταρρύθμιση, ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση, που επηρέασαν εντονότατα τη δυτική Ευρώπη, πέρασαν σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητα στην Ελλάδα, διαφοροποιώντας αισθητά την ιστορική εξέλιξη και την κοινωνία στον τότε ελληνικό χώρο σε σύγκριση με τους δυτικοευρωπαίους μελλοντικούς εταίρους της. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τώρα, είναι φανερό ότι ο κ. R. Clogg ανήκει στην πρώτη κατηγορία. Με ευχερώς γνώριμες εξαιρέσεις, γράφουν στη γλώσσα τους και το κάνουν για να πληροφορήσουν τους ομοεθνείς και ομογλώσσους τους για την Ιστορία μιας ξένης χώρας· αν όμως αυτή η ξένη χώρα είναι καθυστερημένη, γενικά και πάντως ιστοριογραφικά, ο ρόλος τους καταλήγει να είναι καταλυτικός για τη διαμόρφωση της ιστορικής γνώσης.

Πάλι με ωραίες εξαιρέσεις, αυτής της κατηγορίας οι ξένοι συνεχίζουν τη γνωστή παράδοση ενός αποικιοκρατικού πνεύματος με σκοπό να δεσμεύσουν τη γνώση ευρύτατων εθνικών πληθυσμών - αγγλόφωνοι, γαλλόφωνοι π.χ. - για την Ιστορία της χώρας που μελετούν. Για να μελετήσει κάποιος την Ιστορία μιας χώρας, ενός έθνους, μιας κοινωνίας - λίγο ενδιαφέρει εδώ ποιον όρο θα χρησιμοποιήσουμε - ασφαλώς οφείλει να προστρέξει στις πηγές που πληροφορούν γι' αυτήν. Αυτές μπορεί να βρίσκονται και αλλού· κυρίως όμως βρίσκονται στην ίδια αυτή χώρα. Οφείλει επίσης να μελετήσει την ιστοριογραφική παραγωγή της ίδιας αυτής χώρας, ακόμη και αν κρίνει στο τέλος ότι δεν αξίζει να τη λάβει υπόψη, διότι ο ίδιος έχει να προτείνει κάτι ενδιαφέρον, κάτι πιο σημαντικό που και τη γνώση για την Ιστορία της θα προωθήσει και τα ιστοριογραφικά εργαλεία της θα βελτιώσει. Θα ισχυριστώ σε αυτό εδώ το σύντομο αποτιμητικό σημείωμα ότι ο κ. R. Clogg δεν έκανε τίποτε από όλα αυτά.

Το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ είναι η ελληνική μετάφραση του «Α Concise Ηistory of Greece» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Cambridge University Ρress (σε δεύτερη έκδοση το 2002) - η ελληνική έκδοση είναι χρονολογημένη Φεβρουάριος 2003· σ' αυτό ο συγγραφέας εξετάζει τη νεότερη ελληνική ιστορία από το 1770 έως το 2000 και στην ελληνική έκδοση έως το 2002, σε 252 σελίδες. Δεν υπάρχει αντίρρηση το ιστοριογραφικό έργο μας να εξαντλεί τον παρελθόντα χρόνο στη χτεσινή ημέρα, αρκεί αυτό που κάνουμε να είναι Ιστορία. Το 1979 ο κ. R. Clogg είχε πάλι δημοσιεύσει βιβλίο με τον τίτλο «Α short Ηistory of Μodern Greece», που άρχιζε όμως το 1204 και τελείωνε το 1978· στα δύο βιβλία υπάρχουν επομένως κοινά κεφάλαια και κοινά λεγόμενα.

Από δω και πέρα, θα περιοριστώ στην ελληνική έκδοση του πρόσφατου βιβλίου· σ' αυτήν φρόντισε, το είπαμε, ο κ. R. Clogg να συντάξει προλογικό σημείωμα για να πληροφορήσει το ελληνικό αναγνωστικό κοινό τι συνέβη στην Ελλάδα από το καλοκαίρι του 2000 έως το τέλος του 2002. Και ιδού τι: 1) «κατέρρευσε και εξουδετερώθηκε η 17 Νοέμβρη» - το τελευταίο θύμα ήταν Βρετανός· 2) η ένταξη στην ΟΝΕ είναι «επίσης αξιομνημόνευτο γεγονός» - η Βρετανία δεν μετέχει στη ζώνη ευρώ· 3) η «διπλωματία των σεισμών» βελτίωσε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά η Τουρκία «απογοητεύτηκε» που δεν πήρε συγκεκριμένη ημερομηνία για έναρξη διαπραγματεύσεων στην Κοπεγχάγη· και 4) υπάρχει ελπίδα για λύση του Κυπριακού μετά και τις εκδηλώσεις «λαϊκής υποστήριξης» του σχεδίου Ανάν από τους Τουρκοκύπριους. Εν ολίγοις: ό,τι ακούω κάθε λίγο και λιγάκι στα ελληνικά κανάλια, αλλά σ' αυτά με καλύτερη αξιολογική σειρά.



Προσεγγίσεις



Είναι γνωστό, και είναι γνωστό και στους Ευρωπαίους ιστορικούς, ότι η ελληνική ιστοριογραφία έχει σημειώσει μεγάλη ανάπτυξη κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια. Αυτό τον κ. R. Clogg δεν τον απασχολεί· κανένα από τα πορίσματα αυτής της νέας πραγματικότητας δεν χρειάστηκε στο βιβλίο του· στην «Επιλογή Βιβλιογραφίας» μάταια θα αναζητήσει κανείς ακόμη και το όνομα του Ν. Σβορώνου. Η άλλη επιλογή του, η μεθοδολογική, δεν τον χωράει ούτε αυτόν. Και σε ένα άλλο, πολύ σημαντικότερο φυσικά, επίπεδο του κ. R. Clogg δεν θα τον απασχολήσουν οι προσεγγίσεις ούτε του F. Βraudel ούτε του συμπατριώτη του Ε. Ηobsbawn· τον απασχολούν όμως ο St. Runciman του 1968, ο C. Woodhouse του 1952, η Δ. Δοντά του 1966, ο Ε. Κωφός του 1975, o Αr. Τoynbee του 1922, κάποιοι Τatsios, Ρsomiades, Ρentzopoulos, Ηondros, Stavrakis, Saloutos, Μoskos, Τamis κ.ά.

Η ιστοριογραφική τάξη που έχει επιλέξει ο κ. R. Clogg είναι η απόλυτα χρονολογική: μια αφόρητα γραμμική εξιστόρηση από τα βάθη της Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα· όπου όλα «εμφανίζονται» κάποια στιγμή και εξαφανίζονται κάποια άλλη. Να, όπως στο 18ο αιώνα, «η εμφάνιση μιας επιχειρηματικής, ευρέως διεσπαρμένης και εύρωστης (ελληνικής) εμπορικής τάξης» (σ. 47). Θα αφήσω κατά μέρος τον χαρακτηρισμό αυτής της «τάξης» - ξέρουμε τι σημαίνει να την λες «εμπορική» και όχι «αστική» -, για να επιμείνω στο «εμφανίστηκε»: όλα σε αυτό το βιβλίο «εμφανίζονται», αυτά που ονομάζουμε «σχέσεις», «συσχετισμοί», κ.τ.ο. δεν ενδιαφέρουν, όλα έρχονται το ένα μετά το άλλο, χωρίς να συναρτώνται, χωρίς τίποτα να προκαλεί τίποτα· και όπου επιχειρείται κάποια ερμηνεία είναι σαφώς ιδεολογικοποιημένη. Όπως με το Εικοσιένα: προηγήθηκε μια άνθηση του Ελληνισμού σε πολλά επίπεδα και μια ανάπτυξη του εθνικισμού, αλλά «δεν θα υπήρχε καμία προοπτική επιτυχίας της εξέγερσης, αν κατά τη διάρκεια του 18ου αι. η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είχε αποδυναμωθεί στρατιωτικά, εδαφικά και οικονομικά» (σ. 41), μολονότι, δηλαδή, «κατά το 18ο αι., συντελέστηκαν» - έτσι, εν κενώ - «μερικές σημαντικές αλλαγές στη φύση (!) της ελληνικής κοινωνίας» (σ. 40). Ανεξάρτητα απ' αυτά: το Εικοσιένα εξετάζεται σε 6 σελίδες· η δεκαετία του 1990 σε 39! Αυτή η δεκαετία πήρε δηλαδή το 16% περίπου ενός βιβλίου Ιστορίας δυόμισι σχεδόν αιώνων.



Διασπορά και μειονότητες



Ο κ. R. Clogg επιμένει, περιέργως, πολύ σε δύο ζητήματα: το ένα είναι η ελληνική διασπορά, το άλλο οι μειονότητες στην Ελλάδα. Για το πρώτο αρχίζει συγκλονιστικά: «Οι Έλληνες είναι λαός της διασποράς». Και κατόπιν: «η ξενιτιά... υπήρξε κεντρικό στοιχείο της ιστορικής εμπειρίας των Ελλήνων στους νεότερους χρόνους». Στο δεύτερο έχει αφιερωθεί μακρός λόγος για την αλβανική, την τουρκική, τη βλαχική, τη σλαβομακεδονική μειονότητα, για το ζήτημα των Σκοπίων, για το Βορειοηπειρωτικό κ.λπ., ενώ σε δύο βιογραφίες - θα πούμε γι' αυτές - του Κωλέττη και του Ρήγα, δεν παραλείπεται να λεχθεί ότι ο πρώτος είναι «βλαχικής καταγωγής» και ο δεύτερος «εξελληνισμένος Βλάχος» - απορία: ο Κωλέττης δεν είχε εξελληνιστεί;

Σε ένα βιβλίο τόσο μικρό για μια τόσο μακρά περίοδο, το οποίο μάλιστα φιλοδοξεί να τα εξετάσει όλα, θα καταλάβαινε κανείς να «αδικούνται» κάποιοι τομείς, όπως η οικονομία, η κοινωνία, ο πολιτισμός· αν όμως αυτό δεν είχε γίνει για να παραμορφώνει τις πραγματικότητες. Γιατί στο βιβλίο του κ. R. Clogg υπάρχει πολύς χώρος για την Εκκλησία· και για την κ. Δήμητρα Λιάνη! Υπάρχει επίσης χώρος για αναφορά σε συνταρακτικά (!) γεγονότα, όπως ότι ο πολιτικός Δημήτριος Ράλλης είχε χίλια βαφτιστήρια (σ. 84), ότι ο Έβερτ όσο ήταν δήμαρχος είχε λάβει (sic) το προσωνύμιο «μπουλντόζας» (σ. 245) και ότι ο Κ. Μητσοτάκης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την «παράλογη» πρότασή του να «ξεπουλήσει» 35 νησίδες στον κόλπο της Αργολίδας και στον Σαρωνικό «λόγω των διαδόσεων περί ενός Τούρκου πολυεκατομμυριούχου, ο οποίος ενδιαφερόταν να αγοράσει μία από αυτές» (σ. 243). Και, προπάντων, βρίσκεται άφθονος χώρος για να διαβάσουμε ότι η κ. Λιάνη είχε φωτογραφηθεί σε άσεμνες στάσεις και ότι, για να γίνει καλά ο σύζυγός της, «επικαλούνταν τη βοήθεια από ευχέλαια, θαυματουργές εικόνες και αστρολόγους».

Θα σκεφτεί κάποιος: και γιατί χαλάς τη ζαχαρένια σου για τέτοιες σαχλαμάρες; τη χαλάω, γιατί οι απανταχού ενδιαφερόμενοι την «Ιστορία» του κ. R. Clogg θα διαβάσουν, αυτά θα ξέρουν για ελληνική Ιστορία. Όπως και ότι είμαστε «μια κοινωνία όπου οι φορολογικές υποχρεώσεις θεωρούνταν προαιρετικές» μέχρι που ήρθαν οι «ράμπο» (σ. 259), ότι η κυβέρνηση Μητσοτάκη «αγωνιζόταν να αντιμετωπίσει την κατασπατάληση που είχε επωμιστεί από την περίοδο Παπανδρέου» (σ. 243), ότι η Βουλή εξέλεξε για Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Κ. Στεφανόπουλο, «έναν μη χαρισματικό άνθρωπο, αλλά ευρέως σεβαστό δικηγόρο» (σ. 250), ότι ο κ. Σημίτης προτιμούσε «το στιλ του βαρετού μονόλογου του θεωρητικού τεχνοκρατικού περιβάλλοντος από το οποίο προήλθε», αλλά το εκλογικό σώμα, το 2000, «είχε προτιμήσει, με τη στενή έννοια, τη βαρετή επάρκεια του Σημίτη, ο οποίος είχε το προσωνύμιο του "λογιστή"» (σ. 252 και 266). Στο τέλος της «Ιστορίας μας» μαθαίνουμε ότι κατά το δεύτερο μισό του 20ού αι. «είχαν βελτιωθεί σημαντικά οι συνθήκες διαβίωσης του ελληνικού λαού. Στο κατώφλι της τρίτης χιλιετίας απομένει να δούμε αν η θεσμική και πολιτική υποδομή της Ελλάδας θα επιδείξει την ίδια ικανότητα προσαρμογής και εκσυγχρονισμού» (σ. 271). Θα προσπαθήσουμε, κ. R. Clogg!



Κοινοτοπίες



Δεν είναι όμως αυτό μόνον η «Ιστορία μας» του κ. R. Clogg. Είναι και που ο κ. Καραμανλής τα έκανε όλα καλά - δεν αποδείχτηκε αν γνώριζε τι έγινε στις εκλογές του 1961 και «έφυγε πικραμένος» για τη Γαλλία· είναι και που ο Γ. Παπανδρέου «στην αντιπολίτευση αισθανόταν πάντα οικειότερα από ό,τι στην εξουσία», και, φυσικά, ο Ανδρέας άλλα έλεγε και άλλα έκανε, διέγραφε από το κόμμα «με συνοπτικές διαδικασίες» και... σχετίστηκε «με μια πρώην αεροσυνοδό». Αυτά.

Αφόρητες κοινοτοπίες σε μια αφόρητα επίπεδη διήγηση· με ένα πνεύμα «αντικειμενικά» ιδεολογικοποιημένο· μια Ιστορία που δεν πίστευα ότι ήταν δυνατό να γράφεται σήμερα: παλιακιά, μουχλιασμένη.

Στο τέλος παραθέτει ο κ. R. Clogg βιογραφίες 22 προσώπων. Όσα λέγονται εκεί έχουν λεχθεί και στα προηγούμενα. Στους 22 υπάρχουν και τρεις, ας πούμε διανοούμενοι, πνευματικοί άνθρωποι. Ποιοι; ο Αδ. Κοραής, ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Γ. Θεοτοκάς! Στα 230 χρόνια Ιστορίας.



Βασίλης Κρεμμυδάς (καθηγητής)

ΤΑ ΝΕΑ, 12-04-2003