Διαφανή πρόσωπα

Μια καθαρή ολοκληρωμένη ανάλυση του έργου του μυθιστοριογράφου, μια μελέτη που όχι μόνο αποκαλύπτει το γραμματικό και υφολογικό υλικό με το οποίο χτίζεται ένα πρόσωπο, αλλά επίσης μεταδίδει νέες αντιλήψεις στους ατομικούς χαρακτήρες και στα έργα που εμφανίζονται

William Riggan World Literature Today

Αυτό το βιβλίο ερευνά ολόκληρο το φάσμα των τεχνικών για απόδοση της νοητικής ζωής των μυθιστορηματικών χαρακτήρων και στο μυθιστόρημα ροής της συνείδησης και στην υπόλοιπη μυθοπλασία. Κάθε κεφάλαιο ασχολείται με μια βασική τεχνική, η οποία επεξηγείται με ευρείας κλίμακας μυθιστορήματα του 19ου και του 20ού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τη δεκαετία του 1970 τα θεωρητικά εγχειρήματα δεν δήλωναν μόνο ένα ειδικό ενδιαφέρον για πιο αφηρημένες απόψεις των λογοτεχνικών θεμάτων, αλλά συνεπάγονταν και την αξίωση για τη συμμετοχή στη διανοητική πρωτοπορία των φιλοσοφιών της πρακτικής μάλλον παρά του θεωρητικού στοχασμού, οι οποίες υπήρξαν συνέπεια των μεταφιλοσοφικών θέσεων των λογικών θετικιστών και της ανάπτυξης της «πραγματολογικής» διάστασης της γλώσσας, δηλαδή της σχέσης του λόγου με τον ομιλητή.



Η θεωρία ως πρακτική



Η θεωρία, επομένως, της λογοτεχνίας συνεπάγεται μια στενή σχέση ανάμεσα στη θεωρία και την έρευνα, επειδή η θεωρητική βάση είναι απαραίτητη τόσο για τη μακροσκοπική διαπραγμάτευση της λογοτεχνίας στην ιστορική παρουσία της όσο και στη μικροσκοπική πάνω στα συγκεκριμένα κείμενα ερμηνεία της. Αυτή η πρακτική προσδιοριστική συνθήκη επιβάλλεται και από το γεγονός πως οι θεωρίες της λογοτεχνίας παρεκκλίνουν λιγότερο ή περισσότερο από την προτασιακή αντίληψη των επιστημονικών θεωριών. Οι θεωρίες της λογοτεχνίας αποτελούν κυρίως ανάπτυξη ενός εννοιακού πλαισίου ή ενός εννοιολογικού οργάνου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία των λογοτεχνικών κειμένων.

Την παραπάνω λειτουργική αντίληψη υπηρέτησε και το βιβλίο της Ντόριτ Κον, τοποθετώντας σε νέα βάση πολλά ζητήματα της θεωρίας της αφήγησης. Η συγγραφέας ανήκει στους θεμελιωτές της σύγχρονης ποιητικής και η συμβολή της στην αφηγηματολογία και την υφολογική ανάλυση είναι μεγάλη. Με τα έργα της Transparent Minds και The Distinction of Fiction έχει δώσει ένα από τα καλύτερα δείγματα γυναικείου θεωρητικού λόγου που δεν είναι αυτάρεσκος και ανεδαφικός, αλλά είναι καρπός μιας εμπειρικά προσανατολισμένης θεωρητικής σκέψης που βασίζεται στα δεδομένα τού κάθε φορά συγκεκριμένου λογοτεχνικού κειμένου, αποσκοπώντας αποκλειστικά στην επίλυση προβλημάτων σχετικών με τη μυθιστορηματική τέχνη. Αυτό αποτελεί προφανώς συνέπεια του γεγονότος πως η συγγραφέας συνδυάζει τη θεωρία με τη συγκριτολογία και τη λογοτεχνική κριτική, με κυριότερα έως αυτή τη στιγμή δείγματα τις μελέτες της για τον Χέρμαν Μπροχ, τον Κάφκα και τον Μούζιλ.

Στη συγγραφή των Διαφανών Προσώπων οδηγήθηκε όταν το ενδιαφέρον της για την αφηγηματική μορφή συναντήθηκε με την προτίμησή της για μυθιστορήματα με χαρακτήρες που παρουσιάζονται να σκέφτονται και με σκηνές αυτοστοχασμού. Το αποτέλεσμα υπήρξε ένα κριτικό κείμενο υφασμένο από πολλά παραδειγματικά παραθέματα. Τα αφηγηματικά κείμενα που παραθέτει αναλύονται μέσα σε ένα στέρεο τυπολογικό πλαίσιο, και με τον τρόπο αυτόν το βιβλίο της καταλήγει ουσιαστικά να αποτελεί μια πρόταση τυπολογίας και ερμηνείας κειμένων. Το κειμενολόγιό της τοποθετείται χρονικά μέσα σε έναν αιώνα ψυχολογικού ρεαλισμού (1850 έως 1950, περίπου), και παρ' ότι η προσέγγισή της ακολουθεί τυπολογικές μάλλον παρά χρονολογικές ακολουθίες, δεν παραβλέπει την ιστορική διάσταση.

Θέμα του βιβλίου είναι η έρευνα των τεχνικών που χρησιμοποιούνται για την απόδοση της νοητικής ζωής των χαρακτήρων και του υλικού με το οποίο σχηματίζεται ένας χαρακτήρας. Το θέμα δίνει την εντύπωση πως είναι γενικό και πως αφορά ολόκληρο το μυθιστόρημα συγχρονικά ή διαχρονικά, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ ειδικό και θα μπορούσε να αποτελέσει μόνο ένα μικρό μέρος μιας γενικής ποιητικής της μυθοπλασίας. Το θέμα κερδίζει τη γενικότερη προοπτική του, ως προς τη σύγχρονη μορφή του μυθιστορήματος, από το γεγονός πως είναι προνομιακό, επειδή η σύγχρονη μυθοπλασία βασίζεται όχι τόσο στην εξωτερική δράση των χαρακτήρων όσο στη συνείδησή τους, αλλά και επειδή η μυθιστορηματική συνείδηση είναι αυτή που κατ' εξοχήν συντηρεί την αφήγηση και με τον τρόπο αυτόν οι τρόποι με τους οποίους παρουσιάζεται η συνείδηση είναι συνυφασμένοι με τους τρόπους με τους οποίους συγκροτείται ο μυθιστορηματικός κόσμος ως σύνολο.

Ο εμπειρικός προσανατολισμός της Κον γίνεται φανερός και στην επιλογή που κάνει ανάμεσα στο άριστα αναγνώσιμο ύφος και τη σκέψη του κριτικού που αρνείται να εμπλακεί σε ό,τι θεωρεί λεπτομερείς ορισμούς και διακρίσεις, και, από το άλλο μέρος, στη μη αναγνώσιμες συντομογραφίες και φόρμουλες του γλωσσολόγου που αρνείται να επικοινωνήσει με αναγνώστες που δεν επιθυμούν ή δεν μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν τον κώδικά του. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο μεταγλώσσες, η συγγραφέας επιχειρεί μια συνδιαλλαγή, χρησιμοποιώντας ή και επινοώντας μια συνεπή, αυστηρή αλλά όχι δυσνόητη ορολογία. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας, συνειδητά καταφεύγει σε περιφραστικούς όρους, επειδή κύριος στόχος της είναι η κατανόηση, για την οποία είναι πρόθυμη να θυσιάσει την αξίωση για έναν επινοητικό κι εντυπωσιακό θεωρητικό λόγο. Αυτή την επιλογή της σέβεται η Ιωάννα Μπεχλικούδη που με τη μετάφρασή της, πέρα από το γεγονός πως καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία της θεωρίας της αφήγησης, κάνει μεταφραστικές προτάσεις που βελτιώνουν τη σχετική ελληνική ορολογία.



Η ψυχολογία της πιθανής σκέψης



Η δύναμη ενός μυθιστοριογράφου εκτιμάται στο μέτρο που αυτός δημιουργεί όντα των οποίων την εσωτερική ζωή μπορεί να αποκαλύψει κατά βούληση. Οταν ο μυθιστοριογράφος μένει αποκλειστικά στην αναπαράσταση του πραγματικού κόσμου, τότε δεν κάνει μυθιστόρημα: αυτό γίνεται δυνατό μόνο όταν κατορθώνει να αποκαλύψει τη μη ορατή πλευρά των υπαρκτών όντων που τον κατοικούν. Πρόκειται για μια φανταστική ψυχολογία ή για μια ψυχολογία της πιθανής ανθρώπινης σκέψης, δηλαδή για ένα πεδίο γνώσης που αποτελεί το καταλληλότερο υλικό για το μυθιστόρημα.

Είναι χαρακτηριστικό πως εκείνοι οι μυθιστοριογράφοι που επιδιώκουν την ακριβή αναπαράσταση της ζωής, είναι εκείνοι που δέχονται ως ζων επίκεντρο των έργων τους μια επινοημένη οντότητα, της οποίας δεν είναι δυνατό να επιβεβαιωθεί η αληθοφάνεια. Η αμοιβαία εξάρτηση της ρεαλιστικής επιδίωξης και της φανταστικής ψυχολογίας ή, αλλιώς, του αφηγηματικού ρεαλισμού και της μίμησης της συνείδησης φαίνεται παράδοξη, αλλά παρ' όλα αυτά αποτελεί τον πυρήνα του αφηγηματικού ρεαλισμού. Είναι προφανές πως η διαφάνεια του νου των μυθιστορηματικών χαρακτήρων θεωρείται δεδομένη από τους συγγραφείς, και με τον τρόπο αυτόν φαίνεται πως δεν αναιρεί τη ρεαλιστική πρόθεση, ούτε πως διαταράσσει τη ρεαλιστική εντύπωση. Αυτή η αντίληψη εξελίχθηκε προοδευτικά στο μυθιστόρημα της συνειδησιακής ροής, κάνοντας έτσι φανερή τη σχέση αυτής της μυθιστορηματικής γραφής με τη ρεαλιστική παράδοση.

Οι περισσότεροι μυθιστοριογράφοι έχουν την αντίληψη πως η συνείδηση, εκτός από τη γλώσσα, εμπεριέχει και μια άλλη νοητική ουσία η οποία, ως μη ρηματική, δεν είναι δυνατό να παρατεθεί άμεσα ή έμμεσα: ο μόνος δυνατός τρόπος απόδοσής της είναι η αφήγησή της. Γι' αυτή, λοιπόν, την αφηγηματική απόδοση της συνείδησης η Κον εντοπίζει τρεις βασικές τεχνικές, για τις οποίες προτείνει δικούς της νεολογισμούς: την «ψυχο-αφήγηση», τον «παρατιθέμενο (εσωτερικό) μονόλογο» και τον «αφηγημένο μονόλογο». Η «ψυχο-αφήγηση», δηλαδή ο λόγος του αφηγητή για τη συνείδηση του χαρακτήρα, αντικαθιστά τους όρους «αφήγηση που πηγάζει από παντογνωσία» ή «εσωτερική ανάλυση», επειδή ο πρώτος είναι πολύ γενικός, μια και από τη σκοπιά της παντογνωσίας είναι δυνατό να περιγραφεί οτιδήποτε, και όχι μόνον η ψυχή, ενώ ο δεύτερος είναι παραπλανητικός, μια και το «εσωτερικός» κυριολεκτικά συνεπάγεται τον τοπικό προσδιορισμό μιας εξελικτικής διαδικασίας και όχι αναγκαστικά μια συνειδησιακή διεργασία. Παράλληλα, ο όρος «ανάλυση» δεν ανταποκρίνεται στους εξαιρετικά εικονικούς τρόπους που υιοθετεί ένας αφηγητής όταν έχει συνείδηση πως αφηγείται.

Ο «παρατιθέμενος μονόλογος», δηλαδή ο νοητός λόγος ενός χαρακτήρα, αντικαθιστά τους «παραδοσιακός μονόλογος», «σιωπηλός εσωτερικός διάλογος» και «εσωτερικός μονόλογος», και ο «αφηγημένος μονόλογος», δηλαδή ο νοητός λόγος ενός χαρακτήρα με τη μορφή του λόγου τού αφηγητή, αντικαθιστά τους όρους «ελεύθερος πλάγιος λόγος», «πλάγιος εσωτερικός μονόλογος» και «πλάγιος λόγος». Ο «αφηγημένος μονόλογος», σε σχέση με τις δύο προηγούμενες τεχνικές, είναι γλωσσολογικά πιο σύνθετος επειδή, όπως η ψυχο-αφήγηση, διατηρεί την τριτοπρόσωπη αναφορά και το χρόνο αφήγησης, αλλά, όπως ο «παρατιθέμενος μονόλογος», αναπαράγει κατά λέξη τη νοερή γλώσσα του χαρακτήρα.

Ενώ η μελέτη των τεχνικών της απόδοσης της συνείδησης είχε εστιαστεί σχεδόν αποκλειστικά σε κείμενα τριτοπρόσωπης αφήγησης, η Κον επεξέτεινε την έρευνα και σε κείμενα πρωτοπρόσωπης αφήγησης, εντοπίζοντας σε αυτά τις τρεις αντίστοιχες τεχνικές παρουσίασης της συνείδησης: την αυτο-αφήγηση, τον αυτοπαρατιθέμενο μονόλογο και τον αυτόνομο μονόλογο. Με τον τρόπο αυτόν, εκτός από μια δυναμική πρόταση τυπολογίας των αφηγηματικών κειμένων, παρουσιάζει το φάσμα των αφηγήσεων που σηματοδοτούν τη στροφή του μυθιστορήματος -ένα φάσμα που δεν είναι αποδεσμευμένο από τον ιστορικό άξονα.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/05/2003