Ο κύριος Μι

Ακολουθώντας τη συμβουλή της πιστής και πολλά υπομένουσας οικονόμου του, ο πρόσχαρος ογδοηκοντούτης κύριος Μι, εγκαταλείπει τα σκονισμένα βιβλία του και στρέφεται στο Ίντερνετ σε αναζήτηση της Εγκυκλοπαίδειας του Ροζιέ, ενός χαμένου βιβλίου το οποίο υπερασπίζεται τη φιλοσοφία ενός εναλλακτικού σύμπαντος. Αντ' αυτού βρίκσει τη φωτογραφία μιας γυμνής κοπέλας με τη λεζάντα «Φεράν και Μινάρ: Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και το Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο».





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ποιος θα το πίστευε ότι θα μπορούσε να αγοράσει ένα ολόκληρο σύμπαν λεπτομερειών μέσα σ' ένα κουτί (εντάξει, τρία κουτιά) για λιγότερες από δυόμισι χιλιάδες λίρες;». Αν μπορούσε κανείς να κάνει «κλικ» σε όλες τις λέξεις του τελευταίου μυθιστορήματος του Αντριου Κράμεϋ, θα χανόταν σε ένα μυστηριώδες και τεράστιο τμήμα του Διαδικτύου. Γιατί η θεματολογία του Κυρίου Μι καλύπτει πλήθος πληροφοριών, χρονικών συντεταγμένων και ανθρώπινων χαρακτήρων, από τον Ζαν-Ζακ Ρουσό ως τη νέα τεχνολογία, από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τις ημέρες μας και από ηλικιωμένους αφελείς κυρίους ως νεαρές κοπέλες που αυτοαποκαλούνται «επιστήμονες της ζωής». Παρά τη φαινομενική ανομοιογένεια των συστατικών του, όμως, το αποτέλεσμα διαβάζεται ευχάριστα και επιβραβεύει τον επίμονο αναγνώστη με την επιτυχημένη σύνδεση των διαφορετικών αφηγηματικών νημάτων. Γεγονός που, σε αντίθεση με τις περισσότερες άκαρπες βόλτες στο Διαδίκτυο, προσφέρει τόσο τη χαρά του ταξιδιού όσο και την ικανοποίηση της επίτευξης ενός στόχου.

Πρόκειται για το πιο ενδιαφέρον βιβλίο του 41χρονου σκωτσέζου συγγραφέα και, δεδομένου ότι τα προηγούμενα τράβηξαν την προσοχή και απέσπασαν τον έπαινο της διεθνούς κριτικής (το Music, in a Foreign Language -στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη- τιμήθηκε το 1994 με το βραβείο της Saltire Society, το Pfitz χαρακτηρίστηκε καλύτερο βιβλίο για το 1995 από το περιοδικό «Observer» και το D' Alembert's Principle έλαβε τον ίδιο χαρακτηρισμό το 1996 από το Scotsman), ο Κύριος Μι αποτελεί ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο εγχείρημα. Αν ο Προυστ έγραψε «ένα μυθιστόρημα για ένα πρόσωπο που λέγεται εγώ και δεν είναι πάντοτε ο εαυτός μου» (φράση που ο συγγραφέας επικαλείται συχνά μέσα από τους χαρακτήρες του), τότε το τέταρτο μυθιστόρημα του Κράμεϋ αναφέρεται σε τρία -τουλάχιστον- εγώ. Από τις τρεις παράλληλες ιστορίες που εξελίσσονται εναλλάξ στο βιβλίο οι δύο είναι αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο, ενώ στην τρίτη, που αφορά τις περιπέτειες δύο φίλων περί τα τέλη του 18ου αιώνα ακολουθώντας κυρίως τον έναν, ο συγγραφέας φαίνεται να μιμείται τις αφηγηματικές μεθόδους της περιόδου τοποθετώντας τον εαυτό του στη θέση του «εξωτερικού αφηγητή - παντοδύναμου δημιουργού».

Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο ο ηλικιωμένος και μανιακός βιβλιοφάγος κύριος Μι ερευνά τη Θεωρία των Ξανθικών, που υποστήριζαν ότι όλα προέρχονται από τη φωτιά, για να φθάσει στην ανακάλυψη της Εγκυκλοπαίδειας του Ροζιέ, βιβλίου συγχρόνου της φημισμένης Εγκυκλοπαίδειας των γάλλων διανοητών του 18ου αιώνα. Στην πορεία ανακαλύπτει το Διαδίκτυο και επιθυμώντας να τακτοποιήσει τη βιβλιοθήκη του και να ικανοποιήσει την οικονόμο του ο κύριος Μι σπεύδει να αποκτήσει έναν υπολογιστή, για να βρεθεί καθηλωμένος μπροστά στην εικόνα μιας γυμνής νεαρής κοπέλας που διαβάζει ένα βιβλίο για τους Φεράν και Μινάρ, δύο Γάλλους που αναφέρονται στο 10ο και στο 11ο βιβλίο των Εξομολογήσεων του Ρουσό. Στο δεύτερο κεφάλαιο μεταφερόμαστε στο Παρίσι του 1761 και παρακολουθούμε τη γνωριμία των Φεράν και Μινάρ, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο γνωρίζουμε τον δόκτορα Πέτρι, συγγραφέα του βιβλίου που πραγματεύεται την ύπαρξη των Φεράν και Μινάρ και το οποίο έχει ανακαλύψει ο κύριος Μι στα πόδια της γυμνής κοπέλας.

«Και εδώ έχουμε ακόμα μια απ' αυτές τις αξιοσημείωτες αλληλουχίες γεγονότων και συμβάντων που συνήθως αποκαλούμε συμπτώσεις και συγκυρίες, οι οποίες, ποιος ξέρει, ίσως στην πραγματικότητα να είναι προκαθορισμένες από κάποιο άλλο "λογισμικό", τόσο κρυφό όσο και αμετάβλητο». Η αφήγηση διατηρεί τον κυκλικό χαρακτήρα των τριών πρώτων κεφαλαίων και τον αναπαράγει με πολλούς τρόπους, συχνά εμπλέκοντας και τον εκάστοτε «συγγραφέα» με φράσεις του τύπου «την ώρα που εσύ διαβάζεις τούτες τις γραμμές» ή «τότε τίποτε απ' όλα αυτά δεν θα 'χε γραφτεί». Το αποτέλεσμα συγκροτεί ένα κείμενο πυκνό και διασκεδαστικό (που μεταφέρεται με πιστότητα και στα ελληνικά με την άρτια μετάφραση του συγγραφέα Νίκου Παναγιωτόπουλου), αφού ο Κράμεϋ κλείνει συχνά το μάτι στον αναγνώστη στήνοντας λογοτεχνικά παιχνίδια που δικαιολογούν τη φήμη του ως «βασικού εισηγητή του μεταμοντέρνου στη βρετανική λογοτεχνία». Πάνω από όλα όμως το εν λόγω μυθιστόρημα είναι ένα παιχνίδι γνώσεων με πολύ χιούμορ που σίγουρα υποδηλώνει τον χαρακτήρα του δημιουργού του: «Ο εκδότης μου μού ζήτησε να γράψω κάτι για το εξώφυλλο του πρώτου μου βιβλίου και σε μια κρίση αλαζονείας σύγκρινα τον εαυτό μου με τον Μπόρχες και τον Καλβίνο. Έκτοτε οι κριτικοί με συγκρίνουν με τον Μπόρχες και τον Καλβίνο. Παραδόξως δεν ανέφερα τον Ντιντερό, που με επηρέασε εξίσου, και ούτε και οι άλλοι τον ανέφεραν. Κοιτώντας πίσω αναρωτιέμαι μήπως μου διέφυγε το κόλπο. Ισως να έπρεπε να αναφέρω επίσης τον Σαίξπηρ και τον Τολστόι».

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 27-01-2002

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα μυθιστορήματα του Crumey (προφέρεται Κρούμεϊ) έχουν χαρακτηριστεί φιλοσοφικά θρίλερ -ο ίδιος προτιμά τον όρο «φιλοσοφικά μυστήρια». Είναι φανερό πως σε τέτοια μυθιστορήματα πρωταγωνιστούν, πίσω από τα πρόσωπα, οι ιδέες -ιδέες της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Η διαφορά ανάμεσα σε ένα φιλοσοφικό μυθιστόρημα και σε ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας συνήθως βρίσκεται στο γεγονός πως στο δεύτερο η επιστήμη καταλήγει να χρησιμοποιείται απλώς ως μυθιστορηματικό σκηνικό μιας δράσης που κατά τα άλλα δεν διαφέρει από τα συνηθισμένα μυθιστορήματα ή ακόμη και τα ρομάντζα. Αντιθέτως, στο φιλοσοφικό μυθιστόρημα -που αποτελεί εκδοχή του μυθιστορήματος ιδεών- οι ιδέες της επιστήμης αποτελούν παράγοντες της μυθοπλασίας, και με τον τρόπο αυτόν η δράση αποκτά μια σημασία που υπερβαίνει εκείνη της ακολουθίας σκηνών, επεισοδίων και σκηνικών.

Η αξία των μυθιστορημάτων του Κρούμεϊ απορρέει από το γεγονός πως δεν είναι ένας μυθιστοριογράφος που αναζητά θέματα στο χώρο της επιστήμης, αλλά ένας επιστήμονας (μαθηματικός και διδάκτωρ της Θεωρητικής Φυσικής) που κάποια από τα προβλήματα που έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον του αποφάσισε να τα πραγματευτεί ως μυθιστοριογράφος, μέσω της μυθοπλασίας. Εκ των πραγμάτων, μια τέτοια ερευνητική προσέγγιση και αξιοποίηση της μυθοπλασίας τον φέρνει κοντά στους Διαφωτιστές, επειδή υπήρξαν κατεξοχήν εκείνοι που κατέφυγαν σε μια πεζογραφία όπου η μυθοπλασία αποτελούσε το κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξη των ιδεών.

Ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στη φιλοσοφική αφηγηματική πεζογραφία -που αναπτύχθηκε ως παραλλαγή του πρώτου το 18ο αιώνα- παρουσιάζονται ουσιαστικές διαφορές σχετικά με τη ρεαλιστική πρόθεση, την αληθοφάνεια, τη διαγραφή των χαρακτήρων και την οργάνωση της πλοκής. Αυτές οι διαφορές προκύπτουν από τον κυριαρχικό ρόλο των προσώπων στο μυθιστόρημα, και των ιδεών στο φιλοσοφικό αφήγημα. Με τα μυθιστορήματα του Κρούμεϊ οι δύο ιστορικοί αντίζηλοι της μυθοπλασίας του 18ου αιώνα συμφιλιώνονται, επειδή αυτά αναπτύσσονται μέσα στο πλαίσιο του προγράμματος του μεταμοντερνισμού, όπου το μυθιστόρημα ενώνεται με το φιλοσοφικό αφήγημα σε μια λειτουργική μορφή που αποτελεί μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εκδοχές του μεταμυθιστορήματος.

Στα δύο μυθιστορήματα η αλυσίδα των προσώπων και των γεγονότων γίνεται αλυσίδα ιδεών, και το «είναι» του ρεαλιστικού ή γενικότερα του παραδοσιακού μυθιστορήματος περιστέλλεται σε ένα «φαίνεσθαι» που λειτουργεί ως μέρος του «γίγνεσθαι»: ο παραμελημένος από τον Αγγλο συγγραφέα ρεαλισμός είναι συνέπεια της ιδέας των πολλαπλών πραγματικοτήτων και των εναλλακτικών κόσμων -δηλαδή είναι συνέπεια της αμφισβήτησης της ύπαρξης μίας πραγματικότητας και της αντίστοιχης εφησυχαστικής βεβαιότητας που ενθαρρύνει τις θετικές αφηγηματικές αποδόσεις αυτής της μίας πραγματικότητας.

Δεν πρόκειται γι' αυτό που ονομάζουμε ιδεολογική λειτουργία του μυθιστορήματος, η οποία είναι δυνατό να εντοπιστεί ακόμη και σε ένα νατουραλιστικό μυθιστόρημα -αποτελώντας σε ορισμένες περιπτώσεις φυσική συνέπεια της γλώσσας ως εκφραστικού οργάνου της αφήγησης. Δεν πρόκειται, λοιπόν, για μια ιδεολογική λειτουργία που τρέπει το μυθιστόρημα προς μια αντίστοιχη παραδειγματική λειτουργία, αλλά για μια ιστορία που δεν είναι αλληγορική, στην οποία πρωταγωνιστούν όχι προσωποποιημένες ιδέες, αλλά πρόσωπα που έχουν αναχθεί σε ιδέες: η φυσική υπόσταση της ιδέας κυκλοφορεί μέσα στην ιστορία, για να αναπαραχθεί και να πεθάνει ακριβώς όπως κάθε φυσικό πρόσωπο. Το αντικείμενο της αφήγησης δεν αποτελεί η πραγματικότητα ή κάποια πραγματικότητα, αλλά οι ιδέες που προκαλούνται από τη σχέση των χαρακτήρων με την πραγματικότητα. Με τον τρόπο αυτόν, το θέμα ανάγεται στους τρόπους αντίληψης της πραγματικότητας, του εαυτού και της μεταξύ τους σχέσης.

Μοιραία, σε τέτοιες ιστορίες ιδεών οι χαρακτήρες εμφανίζονται ως σκιώδεις. Αυτό, όμως, δεν οφείλεται στο γεγονός πως αυτοί είναι πρόσωπα/ιδέες (και όχι αμιγώς πρόσωπα), μια και υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο χαρακτήρα που δεν ισοδυναμεί με πρόσωπο, και σε εκείνον που ισοδυναμεί με ιδέα. Η διαφορά αφορά το οντολογικό στάτους του χαρακτήρα ή, αλλιώς, το επίπεδο του ρεαλισμού του: οι χαρακτήρες/ιδέες είναι σκιώδεις όχι επειδή είναι τυπικοί, αλλά γιατί όταν εξατομικεύονται -αντίθετα από τους χαρακτήρες/πρόσωπα- δεν συμπυκνώνονται σε μια συμπαγή ατομική μορφή, αλλά αναλύονται μπαίνοντας σε μια διαδικασία συνεχούς σχάσης. Με τη σχάση κάθε φορά προκύπτει μια νέα εναλλακτική πραγματικότητα, που παρ' ότι είναι καρπός διπλασιασμού, παράλληλα αποτελεί συνθήκη αναίρεσης: η αμοιβαία αναπαραγωγή-και-αναίρεση είναι ο συνεκτικός ιστός της πραγματικότητας στα μυθιστορήματα του Κρούμεϊ. Αυτή η δίσημη σχέση αποδεσμεύει την πραγματικότητα από την προκατάληψη της δημιουργίας/πατρότητας σε τέτοιο βαθμό, ώστε όχι μόνον ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας να ζει μέσα στο όνειρο του συγγραφέα, αλλά και ο συγγραφέας να υφίσταται μέσα στο όνειρο του χαρακτήρα -με αποτέλεσμα: η αμφισβήτηση της υπόστασης του χαρακτήρα από το συγγραφέα να σημαίνει την αυτοκατάργησή του.



Δύο τριπλές γραμμές δράσης



Η υιοθέτηση και αφομοίωση του αφηγηματικού προγράμματος των Διαφωτιστών συνοδεύεται στα δύο μυθιστορήματα από την επιλογή ανάλογων αντιπροσωπευτικών μυθιστορηματικών χαρακτήρων, όπως είναι τα ιστορικά πρόσωπα του Γαλλικού Διαφωτισμού: Ρουσό, Ντ' Αλαμπέρ, Ντιντερό, Βολτέρος. Τα ιστορικά, ωστόσο, πρόσωπα καθώς και οι ιστορικές ιδέες τους γίνονται αντικείμενο μιας μεταμοντέρνας φαντασίας που δημιουργικά θέλει να αναχθεί σε ένα διακείμενο της Επιστήμης, της Ιστορίας, των φιλοσοφικών αφηγημάτων, των ιδεών του Διαφωτισμού και των λογοτεχνικών αναφορών (Μπόρχες, Καλβίνο).

Και στα δύο μυθιστορήματα η πλοκή οργανώνεται στη βάση των μπαχτινικών εννοιών της διαλογικότητας και της ανολοκλήρωσης, που δεν καθορίζουν απλώς τη φύση της αφήγησης, αλλά αποτελούν δομικά στοιχεία της. Η λογοτεχνική, επίσης, πολυφωνία εμφανίζεται στην αυθεντική εκδοχή της, δηλαδή όχι ως ετερογλωσσία και κοινωνική κωδικοποίηση ή αποκωδικοποίηση, αλλά ως εξήγηση της διαδικασίας της λογοτεχνικής δημιουργίας. Με αυτή την εξήγηση υποδεικνύονται οι δυνατές πολλαπλές θέσεις του συγγραφέα μέσα στο κείμενο, αλλά και οι τρόποι με τους οποίους αυτός μοιράζεται τη συγγραφική υπόσταση, το ρόλο του φορέα της αφήγησης ή του παράγοντα της μυθοπλασίας με τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες του.

Η λογοτεχνική διαλογικότητα και η ιδεολογική υβριδικότητα αποδίδονται στο επίπεδο της πλοκής μέσω της παράλληλης ανάπτυξης τριών γραμμών δράσης, με διαφορετικό πρωταγωνιστή και μυθιστορηματικό σκηνικό σε καθεμία από αυτές. Ο κύριος Μι αποτελείται από τρεις ιστορίες. Πρώτη είναι εκείνη ενός αφοπλιστικά αθώου, ογδοντάχρονου βιβλιοφάγου, του κύριου Μι, που εγκαταλείπει τα σκονισμένα βιβλία του και στρέφεται στο Ιντερνετ αναζητώντας την Εγκυκλοπαίδεια του Ροζιέ, ένα χαμένο βιβλίο που υποστηρίζει την ιδέα ενός εναλλακτικού σύμπαντος. Η αναζήτηση στο όνομα Ροζιέ φέρνει στην οθόνη του τη φωτογραφία μιας γυμνής κοπέλας που κάνει spreading διαβάζοντας το βιβλίο «Φεράν και Μινάρ: Ο Ζαν Ζακ Ρουσό και το Αναζητώντας το Χαμένο Χρόνο». Από εκεί ξεκινά μια περιπέτεια που τον οδηγεί σε μια πολύ καθυστερημένη ανακάλυψη του σεξ, αλλά και των ναρκωτικών.

Η δεύτερη ιστορία εκτυλίσσεται στα μέσα του 18ου αιώνα, όπου δύο Γάλλοι αντιγραφείς, οι Φεράν και Μινάρ, βρίσκονται να έχουν στην κατοχή τους τα χειρόγραφα της Εγκυκλοπαίδειας του Ροζιέ και εγκαταλείπουν το Παρίσι προσπαθώντας να αποφύγουν τις συνέπειες του μυστηριώδους φόνου της συγκατοίκου τους. Η τρίτη ιστορία ξαναγυρνά στο παρόν και αναφέρεται στον πανεπιστημιακό καθηγητή Πέτρι, που ερωτεύεται μια φοιτήτριά του και στο σώμα του, παράλληλα με την ερωτική επιθυμία, εκδηλώνεται κι εξελίσσεται μια σοβαρή ασθένεια που τον οδηγεί αργά προς το θάνατο.

Στο Η αρχή του Ντ' Αλαμπέρ πρώτη ιστορία είναι εκείνη του Ντ' Αλαμπέρ που λίγο πριν πεθάνει αναλογίζεται τη φιλία του με τον Ρουσό και τον Ντιντερό και θρηνεί τον χωρίς ανταπόκριση έρωτά του για μια γυναίκα που επί χρόνια τον απατούσε. Στη δεύτερη ιστορία ένας εξόριστος οπαδός των Στιούαρτ ονειρεύεται ένα ταξίδι στους πλανήτες και γράφει μια Κοσμογραφία που, όπως και η Εγκυκλοπαίδεια του Ροζιέ, έχει χαθεί. Στην τρίτη ιστορία, ένας χρυσοχόος κι ένας ζητιάνος βρίσκονται στο ίδιο κελί μιας φυλακής και συζητούν για τον έρωτα, τη γλώσσα και το πεπρωμένο.

Ο Κρούμεϊ διηγείται με κομψότητα και χιούμορ, ενώ το ταλέντο του αποκαλύπτεται κατεξοχήν στην ικανότητά του να συσχετίζει ανόμοιες και χρονικά μακρινές ιδέες και έννοιες, και να αναπτύσσει αυτές τις συσχετίσεις σε μια ιστορία με λογική συνέπεια και πειστικότητα.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/02/2003