Περί δημοκρατίας

Η αυγή της νέας χιλιετίας έχει αναδείξει τη Δημοκρατία και τα προβλήματά της ως ένα από τα κρισιμότερα προτάγματα των σύγχρονων Δυτικών κοινωνιών, αλλά και γενικότερα του παγκόσμιου κοινωνικού και οικονομικού συστήματος. Ιδιαίτερα, μέσα στους έντονους προβληματισμούς και τις αντιμαχίες που συνοδεύουν τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων, ο αναστοχασμός περί της ουσίας της Δημοκρατίας αποτελεί ένα σταθερό πόλο έλξης, ο οποίος τις περισσότερες φορές λαμβάνει ένα δραματικό χαρακτήρα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο 87χρονος σήμερα Ρόμπερτ Νταλ είναι ένας από τους κορυφαίους της αμερικανικής πολιτικής επιστήμης. Μια ματιά στους τίτλους των βιβλίων αυτού του σοφού γέροντα αρκεί για να μας δείξει ότι η δημοκρατία υπήρξε το κεντρικό θέμα των ερευνών και των αναλύσεών του. Αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένα μόνον από τα έργα του: «Α Preface to Democratic Theory» (1956), «Who governs?» (1961), «Polyarchy: Patricipation and Opposition» (1971), «Dilemmas of Pluralist Democracy» (1982), «Α Preface to Economic Democracy» (1985», «Democracy and its Critics» (1989), «On Democracy» (1998) κ.ά.

Ο τίτλος της διδακτορικής διατριβής του νεαρού Νταλ το 1940 ήταν: «Σοσιαλιστικά προγράμματα και δημοκρατική πολιτική». Στη δεκαετία του '50, μαζί με τον Τσαρλς Λίντμπλομ, ο Νταλ εισήγαγε στη θεωρητική συζήτηση την έννοια της «πολυαρχίας», με την οποία προσπαθούσε να αποδώσει και να εξηγήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πήρε η πλουραλιστική δημοκρατία στη διάρκεια του εικοστού αιώνα.

Έχοντας επίγνωση της απροσδιοριστίας και της πολυσημίας του όρου «δημοκρατία», καθώς και της μεγάλης διαφοράς που χωρίζει το δημοκρατικό ιδεώδες από τις ιστορικές απόπειρες εφαρμογής του, ο Νταλ προτιμούσε τη χρήση του όρου «πολυαρχία». Έχει γράψει χαρακτηριστικά: «Από τη στιγμή που (κατά τη γνώμη μου) κανένα σύστημα μεγάλης κλίμακας στον πραγματικό κόσμο δεν έχει πλήρως εκδημοκρατιστεί, προτιμώ να αποκαλώ τα πραγματικά συστήματα πολυαρχίες» («Polyarchy»).

Το όνομα του Ρόμπερτ Νταλ συνδέθηκε επίσης με το New Haven, μια πόλη της ανατολικής ακτής των Ηνωμένων Πολιτειών. Και αυτό, όχι μόνον επειδή δίδαξε για πολλά χρόνια Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, που βρίσκεται σε αυτήν την περιοχή, αλλά κι επειδή χρησιμοποίησε αυτήν την πόλη ως παράδειγμα σε μιαν έρευνα για την εξουσία, που δημοσιεύτηκε το 1961. Αυτό το βιβλίο του Νταλ, με τίτλο «Who governs?», αναγνωρίστηκε γρήγορα ως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της σύγχρονης αμερικανικής πολιτικής κουλτούρας. Ο Νταλ επιχειρούσε τότε να απαντήσει σε μια σειρά ερωτήματα: Πώς ασκείται η εξουσία και πώς κατανέμεται η πολιτική επιρροή σε μια πλουραλιστική δημοκρατία; Ποιος ελέγχει τους πόρους, τις θέσεις εργασίας, την πληροφόρηση; Ποιο ρόλο παίζουν οι ελίτ και ποιο είναι το πεδίο δράσης των πολιτικών κομμάτων; Από αυτήν την αναλυτική έρευνα πήγασαν στα επόμενα χρόνια τα θεμελιώδη στοιχεία μιας θεωρίας της δημοκρατίας, ικανής να παίρνει υπόψη της την κοινωνική και θεσμική πολυπλοκότητα.

Ο Νταλ είναι ένας παθιασμένος υποστηρικτής και «προπαγανδιστής» της δημοκρατίας. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένας μελετητής, ο οποίος, ακριβώς επειδή θεωρεί τόσο πολύτιμη τη δημοκρατία, προσπαθεί να φωτίζει τους κινδύνους που την απειλούν. Είναι επίσης ένας στοχαστής, ο οποίος, επειδή προσδοκά και απαιτεί πολλά από τη δημοκρατία, μένει διαρκώς ανικανοποίητος μπροστά στα κενά και τις ελλείψεις που εμφανίζουν τα υπάρχονται δημοκρατικά καθεστώτα.

Ο Irving Howe, ένας από τους πνευματικούς πατέρες του αμερικανικού δημοκρατικού σοσιαλισμού, είχε γράψει για τον Νταλ: «Ο Ρόμπερτ Νταλ είναι ταυτόχρονα ένας οξύνους κριτικός και ένας ακούραστος υπερασπιστής των δημοκρατικών αξιών». Πράγματι, διαφορετικά από άλλους φιλελεύθερους δημοκράτες, που αρκούνται στην εξύμνηση της δημοκρατίας και εμφανίζουν τις σημερινές δυτικές δημοκρατίες σαν το έσχατο και το ανώτερο στάδιο της πολιτικής εξέλιξης, ο Νταλ προτιμά να φωτίζει το μεγάλο χάσμα που χωρίζει το δημοκρατικό ιδεώδες από την πραγματικότητα των σύγχρονων δημοκρατιών.

Από αυτήν την άποψη, η αμερικανική εμπειρία τού προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο παρατήρησης και πολλά πολύτιμα διδάγματα. Η αμερικανική δημοκρατία υπήρξε στο παρελθόν ικανή να υποδεχθεί μεγάλα μεταναστευτικά κύματα και να αφομοιώσει γρήγορα τις μειονότητες, βρίσκοντας νέες ισορροπίες εξουσίας. Εδώ και πολλά χρόνια ωστόσο πάσχει σοβαρά, καθώς οι πολιτικοί θεσμοί της ασφυκτιούν κάτω από την υπερβολική δύναμη του πλούτου και την παντοκρατορία του χρήματος. Η αμερικανική δημοκρατία υποφέρει επίσης από την κάθετη πτώση της πολιτικής συμμετοχής, την αδιαφορία και την πολιτική απάθεια, από πελώριες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, από φαινόμενα μαζικού κομφορμισμού και γενικευμένης εμπορευματοποίησης.

Ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίζουν και οι άλλες δυτικές δημοκρατίες. Σχεδόν παντού οι πολίτες αδιαφορούν και δεν συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική, οι διαδικασίες απόφασης βρίσκονται στα χέρια μικρών γραφειοκρατικών και πολιτικών ελίτ, οι οικονομικές ανισότητες γιγαντώνονται καθιστώντας κενό γράμμα τη θεμελιώδη δημοκρατική αρχή της πολιτικής ισότητας. Ο κίνδυνος να μπούμε οριστικά σε μιαν εποχή παρακμής και εκφυλισμού της δημοκρατίας είναι υπαρκτός και μεγάλος. Και γι' αυτό είναι επιτακτική και επείγουσα η ανάγκη ενίσχυσης, ανανέωσης και διεύρυνσης της δημοκρατίας. Σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγει ο Νταλ και στο βιβλίο του «Περί δημοκρατίας».

Το βιβλίο αυτό συνοψίζει και εκλαϊκεύει πορίσματα πολύχρονων ερευνών και απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Σκοπός του συγγραφέα είναι να προσφέρει στον αναγνώστη έναν οδηγό για να αναζητήσει απαντήσεις σε μερικά από τα πλέον θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη δημοκρατία: Τι είναι η δημοκρατία; Πού και πώς αναπτύχθηκε; Ποια είναι τα κριτήρια που καθιστούν δημοκρατική μια διαδικασία; Γιατί να επιλέξουμε τη δημοκρατία; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας και γιατί αυτή είναι καλύτερη από τα μη δημοκρατικά συστήματα; Ποιες αξίες υπηρετεί καλύτερα η δημοκρατία; Ποιους πολιτικούς θεσμούς χρειάζεται; Ποιες συνθήκες ευνοούν τη δημοκρατία και ποιες είναι δυσμενείς γι' αυτήν; Ποιο είναι το μέλλον της δημοκρατίας; Πώς μπορούμε να προχωρήσουμε πέρα από το υπάρχον επίπεδο δημοκρατίας, προκειμένου να φτάσουμε σε ένα ανώτερο επίπεδο εκδημοκρατισμού;

Ο Νταλ γράφει με τρόπο εξαιρετικά απλό, σαφή και κατανοητό, σχεδόν διαλογικό, καθώς αναλύει μεθοδικά τα επιχειρήματα που προτάθηκαν στις διάφορες εποχές και στις διάφορες κοινωνίες υπέρ και κατά της δημοκρατίας και των δημοκρατικών αρχών και θεσμών. Εξιστορεί έτσι την ανάπτυξη της δημοκρατίας από την αρχαία Ελλάδα ώς τις μέρες μας, φωτίζει τις διάφορες εκδοχές της δημοκρατίας, ερευνά τις κύριες θεωρητικές της αρχές και αξίες, αναρωτιέται για την τωρινή κατάσταση της υγείας της και για το πολιτικό της μέλλον. Συχνή είναι η προσφυγή σε ιστορικά και πολιτικά παραδείγματα, που απλώνονται πολύ στο χώρο και το χρόνο, από την αρχαία Αθήνα ώς τις συνελεύσεις των Βίκινγκς μεταξύ του 600 και 1000 μ.Χ. ή την Αμερική του18ου αιώνα.

Αλλά ο Νταλ είναι ένας θεωρητικός της πολιτικής και το πιο πολύτιμο μέρος του έργου είναι κυρίως εκείνο στο οποίο εξετάζει και συγκρίνει τους διάφορους τύπους δημοκρατίας, αντλώντας γενικά θεωρητικο-πολιτικά συμπεράσματα για την αξία τους, τα όριά τους, την αποτελεσματικότητά τους ανάλογα με τα διάφορα ιστορικά και κοινωνικά περιβάλλοντα. Στόχος του Νταλ είναι να καταδείξει ότι από κάθε άποψη (πρακτική, ηθική, λογική) η δημοκρατία είναι η καλύτερη δυνατή μορφή διακυβέρνησης. Η δημοκρατία επομένως είναι η καλύτερη επιλογή τόσο σε σχέση με την αναρχική λύση (στην οποία η κατάργηση του κράτους προκαλεί ανυπόφορη βία και αταξία) όσο και σε σχέση με την «κυβέρνηση των Φυλάκων» (όπως τους αποκαλούσε ο Πλάτων), στην οποία υποτίθεται ότι οι αποφάσεις παίρνονται από μια μικρή ομάδα αρίστων, προικισμένων με ανώτερη γνώση και αρετή.

Ο Νταλ ορίζει τη δημοκρατία ως μια διαδικασία λήψης συλλογικών και δεσμευτικών αποφάσεων μέσα από το συνεχή διάλογο μεταξύ των μελών του πολιτικού σώματος και μέσα από την πρακτική επαλήθευση των επιχειρημάτων που προτείνονται για την υποστήριξη των αντιτιθέμενων θέσεων. Στην ιστορική της διαδρομή η δημοκρατία εμφανίζεται ως ένα πεδίο διαρκούς πειραματισμού και ως μια διαδικασία αργής και βασανιστικής εξέλιξης μιας τάσης που ενυπήρχε ήδη στην αθηναϊκή εμπειρία της πόλης-κράτους: της τάσης του λαού για αυτοκυβέρνηση, με την έννοια της ενεργητικής συμμετοχής των πολιτών στη λήψη δεσμευτικών αποφάσεων και γενικότερα στη δημόσια ζωή. Η κινητήρια δύναμη αυτής της εξελικτικής διαδικασίας μπορεί να ανιχνευτεί στην αύξηση του μεγέθους και των ποσοστικών διαστάσεων της κοινωνικής ομάδας που αποτελεί το «λαό», καθώς και στην εδαφική επέκταση του πλαισίου εφαρμογής των δεσμευτικών συλλογικών αποφάσεων. Αυτή η ποσοτική μεταβολή κλίμακας (από την πόλη-κράτος στο έθνος-κράτος) προκαλεί, με τη σειρά της, έναν ποιοτικό μετασχηματισμό των μορφών και των θεσμών της δημοκρατίας (από τις συνελεύσεις στα κοινοβούλια, από την άμεση στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία).

Η δημοκρατία θεμελιώνεται στην αρχή της πολιτικής ισότητας, σύμφωνα με την οποία κάθε άνθρωπος είναι ένα αυτόνομο πρόσωπο και έχει ίσα δικαιώματα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ευτυχία και στα υπόλοιπα θεμελιώδη αγαθά. Γι' αυτό και είναι το πολιτικό σύστημα που διασφαλίζει τη μέγιστη δυνατή ελευθερία και ενθαρρύνει την ανθρώπινη ανάπτυξη πληρέστερα από οποιαδήποτε άλλη εφικτή εναλλακτική λύση.

Ο Νταλ γνωρίζει βέβαια πολύ καλά ότι η δημοκρατία δεν λειτουργεί αποτελεσματικά αν δεν απλώνει τις ρίζες της στην «ανθρωπολογία», αν δεν στηρίζεται δηλαδή στη συνείδηση και το ήθος, στις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές όσων καλούνται να την εφαρμόζουν στην καθημερινή τους εμπειρία. Πόσο δημοκρατική είναι όμως η πολιτική ζωή στις χώρες που αποκαλούμε σήμερα δημοκρατίες;

Ο Νταλ υπογραμμίζει τη μεγάλη σύγχυση που προκαλεί το γεγονός ότι ο όρος «δημοκρατία» χρησιμοποιείται αδιακρίτως για να παραπέμψει τόσο σε μια ιδεώδη έννοια όσο και στις ιστορικές πραγματικότητες που την επικαλούνται. Στην πραγματικότητα όμως υπάρχει πάντοτε ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στην ιδανική δημοκρατία και στην πραγματική δημοκρατία.

«Καμία πραγματική δημοκρατία -γράφει ο Νταλ- δεν έχει καταφέρει ποτέ να ικανοποιήσει όλα τα δημοκρατικά κριτήρια...». Κανένα κράτος δεν είχε ποτέ μια πλήρως δημοκρατική κυβέρνηση. Το χάσμα μεταξύ δημοκρατικού ιδεώδους και πραγματικής δημοκρατίας είναι μια πρόκληση για όλους μας: «Μπορούμε -αναρωτιέται ο Νταλ- να βρούμε τρόπους να κάνουμε κάποιες "δημοκρατικές χώρες" πιο δημοκρατικές;»

Στο έργο του «Α Preface to Economic Democracy» (1985), ο Νταλ υποδείκνυε μια κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να προχωρήσει ο εκδημοκρατισμός. Ο Νταλ έδειχνε ότι η ισχύς και η εξουσία είναι παρούσες σε μιαν ευρεία γκάμα κοινωνικών θεσμών και οργανώσεων, από την οικογένεια ώς το συνδικάτο, από τα πανεπιστήμια ώς τις επιχειρήσεις. Είναι αναγκαίο να εξετάζουμε αυτές τις δομές σαν πολιτικά συστήματα και να κρίνουμε την άσκηση της εξουσίας στο εσωτερικό τους, προκειμένου να εκτιμήσουμε αν αυτές ικανοποιούν τα κριτήρια της δημοκρατικής διαδικασίας. Ο Νταλ μελετούσε ιδιαίτερα τις δομές εξουσίας της μεγάλης επιχείρησης που χαρακτηρίζει τον «Corporate capitalism» και κυριαρχεί όλο και περισσότερο στο δυτικό κόσμο. Οι μεγάλες επιχειρήσεις διευθύνονται από ολιγαρχίες και δεν ανέχονται καμία μορφή δημοκρατικού ελέγχου ή συμμετοχής των εργαζομένων στη διεύθυνση. Οργανισμοί όπως οι μεγάλες εταιρείες αποτελούν μια κραυγαλέα αντίφαση στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού συστήματος, επειδή εξαιρούν πελώριους τομείς της κοινωνίας από τη συμμετοχή, τον έλεγχο, την αντιπροσώπευση. Ο Νταλ υποστήριζε ότι αυτό το αυταρχικό και αυστηρά ιεραρχικό μοντέλο πρέπει να τροποποιηθεί με την εισαγωγή στοιχείων οικονομικής δημοκρατίας.

Από την άλλη μεριά, στο βιβλίο του «Democracy and its critics» (1989), ο Νταλ τόνιζε ότι το εισόδημα, ο πλούτος είναι και πολιτικοί πόροι. Αν κατανέμονται άνισα, τότε οι πολίτες δεν μπορεί να είναι πολιτικά ίσοι. Γιατί η δημοκρατία είναι πάνω απ' όλα συμμετοχή σε συνθήκες ισότητας στην πολιτική διαδικασία. Και αν, σύμφωνα με τον Νταλ, η πλήρης και τέλεια ισότητα είναι μια ανέφικτη ουτοπία, η μείωση των οικονομικών ανισοτήτων πρέπει να θεωρείται ύψιστη προτεραιότητα σε μια δημοκρατική κοινωνία.

Στο βιβλίο του «Περί δημοκρατίας», ο Νταλ πραγματεύεται ιδιαίτερα το ζήτημα των σχέσεων καπιταλισμού και δημοκρατίας. Ο καπιταλισμός υπονομεύει και βλάπτει σοβαρά το ηθικό θεμέλιο της δημοκρατίας, την πολιτική ισότητα μεταξύ των πολιτών. Καπιταλισμός και δημοκρατία βρίσκονται επομένως σε μια μόνιμη σύγκρουση. Ο καπιταλισμός δημιουργεί μεγάλες οικονομικές ανισότητες, που είναι και ανισότητες στην κατανομή των πολιτικών πόρων, αφού -όπως είδαμε- οι πολίτες που είναι οικονομικά άνισοι δεν είναι δυνατό να είναι πολιτικά ίσοι. Από την άλλη μεριά, ωστόσο, η καπιταλιστική οικονομία της αγοράς είναι βασικός συντελεστής της οικονομικής προόδου και η οικονομική πρόοδος ευνοεί τη δημοκρατία, στο βαθμό που βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο των πολιτών, περιορίζει τη φτώχεια και βοηθάει στην άμβλυνση των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.

Πώς μπορεί να ρυθμιστεί αυτή η μόνιμη ένταση, η σχέση ανταγωνιστικής συμβίωσης καπιταλισμού και δημοκρατίας; Ο Νταλ αποκλείει κατηγορηματικά κάθε προοπτική «εξόδου» από την οικονομία αγοράς και απορρίπτει την ιδέα μιας συγκεντρωτικά σχεδιασμένης οικονομίας, γιατί οδηγεί αναπόφευκτα σε απολυταρχικά καθεστώτα. Υπογραμμίζει ωστόσο την ανάγκη εκτεταμένων κυβερνητικών ρυθμίσεων και παρεμβάσεων, προκειμένου να μετριαστούν οι επιζήμιες επιπτώσεις της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς.

Σε μια παλιότερη συνέντευξη (που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «L' Unita» στις 22.2.1990), ο Νταλ απάντησε στο ερώτημα «αν θεωρεί τον εαυτό του σοσιαλδημοκράτη» με τον ακόλουθο τρόπο: «Ομολογώ ότι προσωπικά υπήρξα πάντοτε απρόθυμος να αποδεχθώ όλες τις ετικέτες με τις οποίες με έχουν χαρακτηρίσει. Με χαρακτήρισαν συχνά φιλελεύθερο, ορισμένοι είπαν για μένα ότι είμαι ένας τυπικός liberal, αλλά μερικές φορές με είπαν και αναρχικό, σοσιαλιστή, δημοκρατικό σοσιαλιστή ή ακόμη και συντηρητικό. Όλοι αυτοί οι ορισμοί με φέρνουν σε δύσκολη θέση, επειδή υπάρχουν σε αυτούς πλευρές εκείνων των θέσεων που συμμερίζομαι και άλλες πλευρές που απορρίπτω. Αν δέχομαι να με χαρακτηρίζουν σοσιαλδημοκράτη; Όχι ότι με ενοχλεί, αλλά δεν είναι ένας όρος κατάλληλος για να συμπεριλάβει αυτό που εγώ αισθάνομαι ως την πολυπλοκότητα των πεποιθήσεών μου. Όσο για το πιο σημαντικό πρόβλημα του μέλλοντος της αριστεράς, θα ήθελα να μπορούσα να απαντήσω, αλλά νομίζω ότι δεν είναι δυνατό να το κάνω τώρα. Υπάρχει στην αριστερά μια μεγάλη επιθυμία για ένα παράδειγμα, για μια θεωρία, για μια γενική και σφαιρική αντίληψη, που θα καταλάβει τη θέση των μεγάλων σφαιρικών φιλοσοφιών του παρελθόντος, όπως ο μαρξισμός ή ο μαρξισμός-λενινισμός, οι οποίες δεν λειτουργούν στην πολυπλοκότητα των σύγχρονων οικονομιών. Αλλά εγώ νομίζω ότι δεν υπάρχει ακόμη τίποτε που να μπορεί να μπει στη θέση τους και αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι της αριστεράς, όπως και οι άλλοι, θα πρέπει να δουν για λίγο καιρό χωρίς να διαθέτουν μεγάλα οράματα, μέχρις ότου εμφανιστεί κάτι το έγκυρο και πειστικό. Εκείνο που είναι έγκυρο και πολιτικά σημαντικό για την αριστερά, τώρα που απαλλάσσεται από αυτές τις ανεπιτυχείς κληρονομιές, είναι η ταυτόχρονη στράτευση τόσο για την ελευθερία όσο και για την ισότητα».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/09/2002