Περί πολιτικής ισότητας

Στο επίκεντρο του βιβλίου βρίσκεται το ερώτημα κατά πόσο ο στόχος της πολιτικής ισότητας είναι τόσο μακριά από τα ανθρώπινα όρια, ώστε θα πρέπει να εγκαταλειφθεί προς όφελος άλλων πιο εφικτών σκοπών, ή αν υπάρχουν τρόποι με τους οποίους να μπορούμε ρεαλιστικά να διευθετήσουμε και να μειώσουμε τις ανισότητες. Μολονότι η απόλυτη ισότητα δεν είναι επιτεύξιμη, ο Νταλ υποστηρίζει ότι τα άλματα προς αυτό το ιδεώδες είναι και επιθυμητά και εφικτά. Δείχνει την εκπληκτική αλλαγή που συντελέστηκε σε όλο τον κόσμο προς τη δημοκρατία και την πολιτική ισότητα. Εξετάζει την ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών, τη διεύρυνση της ιδιότητας του πολίτη, και τα διάφορα εμπόδια που παρακωλύουν την επίτευξη της πολιτικής ισότητας. Ο Νταλ εξετάζει επίσης τα κίνητρα, ιδιαίτερα εκείνα του συναισθήματος και της λογικής, που παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στην πάλη μας για την πολιτική ισότητα.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο ενενηντάχρονος πολιτειολόγος Ρόμπερτ Α. Νταλ είναι σήμερα επίτιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Yale, ενώ έχει διατελέσει πρόεδρος της Αμερικανικής Πολιτικής Επιστήμης. Για περισσότερα από πενήντα χρόνια ασχολείται με τα προβλήματα των σύγχρονων δημοκρατιών, με την πορεία, τις αντιφάσεις και την προοπτική τους. Ανήκει στο ρεύμα της λεγόμενης πλουραλιστικής παράδοσης, η οποία, σε αντίθεση αλλά και παρακινούμενη από τις θέσεις των Σουμπέτερ και Βέμπερ, αμφισβήτησε τη στηριζόμενη στη σημασία των διατομικών σχέσεων ανάλυση των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών. Οι πλουραλιστές, παρότι εκκινούν από τις σχέσεις μεταξύ ατόμων, εντάσσουν αυτές τις σχέσεις στις διαδικασίες συγκρότησης, λειτουργίας και ανταγωνισμού μεταξύ ομάδων και θεσμών. Η πλουραλιστική θεώρηση βλέπει τις σύγχρονες δημοκρατίες ως μηχανισμούς εξισορρόπησης ανταγωνιστικών συμφερόντων μεταξύ διαφορετικών «κοινωνικών μερίδων».

Ο Νταλ προχώρησε πιο πέρα. Αρχικά, με το βιβλίο του «Πρόλογος στη δημοκρατική θεωρία» (1956) επιδίωξε να προσδιορίσει τη φύση των «πλουραλιστικών δημοκρατιών» μέσα από το πρίσμα της άρσης των πολιτικών ανισορροπιών. Ετσι, γι' αυτόν η ύπαρξη και η λειτουργία ομάδων και μειονοτήτων εξασφαλίζει την ισορροπία των δημοκρατικών συστημάτων. Ορισε με αυτόν τον τρόπο τη δημοκρατία ως την «κυβέρνηση των μειονοτήτων». Το 1961 με το έργο του «Ποιος κυβερνά;» και το 1971 με το κλασικό του έργο «Πολυαρχία. Συμμετοχή και Αντιπολίτευση» περιγράφει τους συνασπισμούς συμφερόντων που επηρεάζουν τη δημόσια πολιτική. Κρίσιμη καμπή στο έργο του αποτελεί το «Πρόλογος στην Οικονομική Δημοκρατία» (1985). Εδώ, στο στόχαστρο της κριτικής του τίθεται ο «εταιρικός καπιταλισμός», ο οποίος «γεννά τόσο μεγάλες ανισότητες ως προς τους κοινωνικούς και οικονομικούς πόρους, ώστε να προκαλούνται σοβαρές παραβιάσεις της πολιτικής ισότητας» («Cambridge: Polity Press», σελ. 60). Ο Νταλ υποστηρίζει πως η απειλή κατά της ελευθερίας και της δημοκρατίας δεν έρχεται από το αίτημα της ισότητας. Αντιθέτως, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες απειλούνται από την αύξηση των πολιτικών ανισοτήτων, στη ρίζα των οποίων βρίσκονται κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Η δημοκρατία ενσωματώνεται σε ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα, το οποίο παραχωρεί «προνομιακές θέσεις» στα επιχειρηματικά συμφέροντα, εις βάρος του ανταγωνισμού μεταξύ των «κοινωνικών μερίδων» και της «πολυαρχίας».

Στον παρουσιαζόμενο τόμο στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του θέτει την απάντηση στο ερώτημα κατά πόσο ο στόχος της πολιτικής ισότητας μπορεί να διευρυνθεί ή θα πρέπει να εγκαταλειφθεί βορά στα τεράστια επιχειρηματικά και οικονομικά συμφέροντα. Ο Νταλ ξεκινά από τη διαπίστωση πως η ιδεώδης δημοκρατία είναι αυτή στην οποία η πολιτική ισότητα είναι εφικτή.

Η ιδεώδης δημοκρατία συντίθεται στα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Ουσιαστική συμμετοχή, ισότητα της ψήφου, πλήρης ενημέρωση, τελικός έλεγχος όσον αφορά την πολιτική ατζέντα και βαθμός ενσωμάτωσης του κάθε πολίτη στις προαναφερθείσες προϋποθέσεις της δημοκρατικής πολιτείας. Σ' αυτές τις προϋποθέσεις ανταποκρίνονται έξι πολιτικοί θεσμοί: αιρετοί αντιπρόσωποι, ελεύθερες εκλογές, ελευθερία έκφρασης, εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, αυτονομία του συνεταιρίζεσθαι και ενσωμάτωση όλων των μελών του δήμου. Στόχος όλων των παραπάνω είναι η εφαρμογή της αρχής της πλειοψηφίας με τέτοιον τρόπο που δεν θα παραβιάζεται η υπέρτατη αρχή της πολιτικής ισότητας.

Η αρχή της πλειοψηφίας, αν γίνει σκοπός της δημοκρατίας και όχι μέσο για την επίτευξη της πολιτικής ισότητας, αποτελεί μια βλαπτική αρχή. Με συνέπεια ν' αναζητεί εκείνους τους απαραίτητους περιορισμούς στην εξουσία της πλειοψηφίας οι οποίοι δεν θα οδηγούν στην κατάργηση της δημοκρατίας. Με το συνολικό του έργο ο Νταλ δείχνει πως τα προβλήματα της δημοκρατίας θεραπεύονται μόνο με περισσότερη δημοκρατία και όχι με νόμους που την περιορίζουν.

Η αρχή της πολιτικής ισότητας είναι το όριο της αρχής της πλειοψηφίας. Πόσο όμως και υπό ποιες προϋποθέσεις είναι αυτή εφικτή; Για τον Νταλ η καθαρή λογική δεν είναι αρκετή για να νομιμοποιήσει το αίτημα της πολιτικής ισότητας. Αυτό το αίτημα νομιμοποιείται από την ίδια την ανθρώπινη φύση και τα συναισθήματα. Ετσι στην καρδιά του πολιτικού τεχνοκρατισμού, στις ΗΠΑ, έρχονται να χτίσουν τις φωλιές τους τα πουλιά της μεταφυσικής και συναισθηματικής φόρτισης. Το αίτημα της πολιτικής ισότητας είναι εφικτό γιατί ανήκει στην ανθρώπινη φύση. Αυτό το αίτημα είναι ένα ιδεώδες που οφείλουμε να αγωνιζόμαστε να αποκτήσουμε και έχουμε υποχρέωση να υποστηρίζουμε με τις πράξεις μας. Η επιχειρηματολογία υπέρ του αιτήματος είναι μάλλον επιφανειακή, το ίδιο όμως το συμπέρασμα είναι καταφανώς επιβλητικό.

Αφού διευκρινίσει τους λόγους που κάνουν την ισότητα επιθυμητή, περνάει στην περιγραφή των εμποδίων που απειλούν το αίτημα της πολιτικής ισότητας.

Πρώτη απειλή είναι η άνιση κατανομή των πολιτικών μέσων, των γνώσεων και των ικανοτήτων. Πολιτικά μέσα όμως είναι και το χρήμα, οι πληροφορίες, η τροφή, ο χρόνος, η κοινωνική θέση, η εργασία. Αντίθετα από την ανάγνωση που κάνουν πολλοί μεροληπτικοί αναγνώστες του αμερικανικού φιλελευθερισμού, οι κοινωνικές ανισότητες βρίσκονται πάντα στο βεληνεκές, αν όχι στον πυρήνα του προβληματισμού του.

Δεύτερη απειλή είναι τα περιορισμένα χρονικά όρια για πολιτική συμμετοχή που έχουν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ο χρονικός περιορισμός οδηγεί τους πολίτες στο να μεταβιβάσουν στους αντιπροσώπους τους το δικαίωμα να λαμβάνουν αποφάσεις. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδηγεί και η τρίτη απειλή, η οποία είναι το μέγεθος των σύγχρονων κρατών.

Σημαντική είναι και η τέταρτη απειλή, που είναι η ανεξέλεγκτη κυριαρχία της οικονομίας της αγοράς και του κόσμου των μεγάλων επιχειρήσεων. Ο συγγραφέας περιγράφει όλες τις αρνητικές συνέπειες της λειτουργίας της αγοράς και την αναπόφευκτη ανισότητα στην κατανομή των μέσων μεταξύ των πολιτών, όπου αυτή οδηγεί. Ο ίδιος δεν ζητεί την κατάργηση της αγοράς αλλά τον έλεγχό της. Βεβαίως τα όρια ανάμεσα στις ελεύθερες αγορές και στην κυβερνητική παρέμβαση είναι δυσδιάκριτα και ρευστά. Σ' αυτά τα όρια σκοντάφτει και η σύγχρονη ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατική Αριστερά.

Η πέμπτη απειλή έρχεται από την ανάπτυξη διεθνών συστημάτων που δεν νομιμοποιούνται δημοκρατικά και η έκτη προκύπτει από τις σοβαρές κρίσεις που απειλούν κάθε πολιτικό σύστημα.

Στη συνέχεια, στη βάση όλων των χαρακτηριστικών και των απειλών που περιγράφει, εξετάζει δύο σενάρια για το μέλλον της πολιτικής ισότητας στις ΗΠΑ, ένα αρνητικό κι ένα θετικό.

Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία δεν είναι η ανάλυση των σεναρίων, αλλά το τελικό του συμπέρασμα. Ο Νταλ καταλήγει πως υπάρχουν τρόποι για την επίτευξη του ιδεώδους της πολιτικής ισότητας. Το ζητούμενο είναι αν υπάρχει πολιτική βούληση. Η αισιοδοξία του συγγραφέα από μόνη της δεν αρκεί να μας πείσει πως υπάρχουν δυνατότητες μετάβασης από τη συνείδηση του καταναλωτή στη συνείδηση του ενεργού πολίτη. Καθόλου δεν πείθουν τα πολιτικά υποκείμενα -όπως το κίνημα της λεγόμενης ειρηνικής επαναστατικής αλλαγής-, στο οποίο ο φιλελεύθερος δημοκράτης Νταλ βλέπει τις κινητήριες δυνάμεις αμφισβήτησης του καταναλωτισμού.

Ο εντοπισμός όμως των εναλλακτικών λύσεων και των υποκειμένων της αμφισβήτησης της αγοραίας λογικής είναι πρόβλημα στο οποίο σκοντάφτει όχι μόνον ο Νταλ, όχι μόνον οι δημοκρατικοί στις ΗΠΑ, αλλά και ολόκληρη η σύγχρονη δημοκρατική και μεταρρυθμιστική Αριστερά. Οσο τα υποκείμενα της κοινωνίας εξατομικεύονται τόσο και οι διεκδικήσεις τους θα αποκτούν έναν ευλύγιστο και προσωρινό χαρακτήρα και τόσο η διεκδίκηση συλλογικών συμφερόντων θα γίνεται πιο δύσκολη.

Από τα αδιέξοδα της παγκοσμιοποίησης μπορεί να μας βγάλει η ίδια η παγκοσμιοποίηση και όχι η ακύρωσή της. Αυτή μπορεί να οδηγήσει σε παγκόσμιες εκφράσεις της άλλοτε εθνικής λαϊκής κυριαρχίας και σε αναδιαρθρώσεις του παγκόσμιου κεφαλαίου, που θα οδηγήσουν σε αναδιάταξη τα συλλογικά ταξικά υποκείμενα. Αυτά τα συλλογικά ταξικά υποκείμενα είναι και το όριο στο οποίο φτάνει και δεν το ξεπερνά η αμερικανική φιλελεύθερη σκέψη.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2008