Ζήσης Οικονόμου

Τη Σκιάθο, ως τόπο λύτρωσης, ως πατρίδα μικρή, η οποία δεν αποκλείει την άλλη που την περικλείει και λέγεται Ελλάδα, επέλεξε ο συνομήλικος του Γιάννη Ρίτσου (γενν. 1909) ή του Γιώργου Σαραντάρη (γενν. 1908). Στα γράμματα, όπως συνηθίζουμε να λέμε, εμφανίστηκε πριν από το 1935. Ο ανθολογήσας τον θέλει ποιητή άνισο και γκουρού των νεοελληνικών γραμμάτων -το πρώτο το καταλαβαίνουμε, το δεύτερο ομολογούμε ότι όχι. Αρχαία Ελλάδα, η Μεσόγειος με την πολιτισμική της ιδιαιτερότητα, κάποια ψήγματα από το Ταό, ένας καθηλωμένος επαναστατικός λόγος είναι οι εμμονές του, όπως και ο φόβος ότι ο πλανήτης θα μεταμορφωθεί σε μια εφιαλτική οικουμενούπολη. Ο θησαυρός που βρίσκεται κρυμμένος, όταν ανακαλυφθεί δεν σημαίνει πάντοτε ότι περιέχει διαμάντια. Και ο τελευταίος εναπομείνας ποιητής από το '30 μπορεί να είναι ο τελευταίος, αλλά το έργο του δεν μας οδηγεί στην ανακάλυψή του.



ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/07/2002





ΚΡΙΤΙΚΗ



Γεννημένος το 1908 ή το 1909, ο Ζήσης Οικονόμου, που μονάζει εδώ και πολλά χρόνια στη Σκιάθο, είναι μάλλον ο τελευταίος επιζών από τους ποιητές της γενιάς του '30. Με δεκατέσσερις ποιητικές συλλογές στο ενεργητικό του (η πρώτη δημοσιεύεται το 1934 και η τελευταία έξι δεκαετίες αργότερα, το 1994), που συμπληρώνονται με δύο πεζά, δέκα τόμους δοκιμίων και έξι θεατρικά έργα (όλα μεταξύ 1938 και 1990), ο Οικονόμου έμεινε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο περιθώριο των δραστηριοτήτων μιας ιδιαίτερα εξωστρεφούς γενιάς, που, ως είναι τοις πάσι γνωστό, φρόντισε τα μάλα για τη δημοσιότητα, την προβολή και την καθιέρωσή της. Τούτο, βεβαίως, από μόνο του δεν σημαίνει τίποτε σπουδαίο. Όποιος στέκει παράμερα από ένα σύνολο στο οποίο ως εξ αντικειμένου ανήκει, δεν προσπορίζεται αυτομάτως την αξία του όταν έρθει η ώρα της μεγάλης ζυγαριάς. Δεν είναι, ωστόσο, αυτή η περίπτωση του Οικονόμου.

Διαβάζοντας σήμερα τα ποιήματά του στην ανθολόγηση του Γιάννη Δάλλα, που εντάσσεται στη σειρά «Εκ νέου» των εκδόσεων «Γαβριηλίδη» (υπεύθυνος Κώστας Βούλγαρης), εύκολα αναγνωρίζουμε τόσο το ιστορικό τους βάρος όσο και την τωρινή δυναμική τους. Με ελεύθερο στίχο, που δεν υπολείπεται κατά το παραμικρό από το στίχο άλλων, ήδη αρκετά συζητημένων ποιητών της γενιάς του '30, όπως και με θεματογραφία η οποία ανανεώνεται γόνιμα και σταθερά από περίοδο σε περίοδο, ο Οικονόμου διεκδικεί δίκαια έναν όχι ευκαταφρόνητο ρόλο στη μεσοπολεμική γραμματεία μας και είναι τουλάχιστον περίεργο γιατί δεν τον έχει κατακτήσει ακόμη.



Γιατί ο παραμερισμός;



Οι συνωμοσιολογικές θεωρίες δεν έχουν καμία θέση στην ιστορία της λογοτεχνίας (όπως και σε κανέναν άλλο, νομίζω, γνωστικό ή καλλιτεχνικό κλάδο). Οι λόγοι του παραμερισμού του Οικονόμου μπορεί να ποικίλλουν: ανάγονται ενδεχομένως εν μέρει στη στάση αυστηρής απομόνωσης του ίδιου, δεν αποκλείεται, όμως, να οφείλονται (κατά ένα τμήμα και πάλι) και σε μία αδυναμία της κριτικής να αποδεχτεί και να κατανοήσει τον ούτως ή άλλως ιδιότυπο ποιητικό του κόσμο. Σκέφτομαι εν προκειμένω τον Αντρέα Καραντώνη, που δήλωνε ανοιχτά την απροθυμία του να συμπλεύσει με το αδιαπέραστο και δύσμορφο όραμα του Οικονόμου, καλώντας μάλιστα τον αναγνώστη να πράξει μαζί του το ίδιο. Τα κριτήρια, εντούτοις, είναι σχετικά. Δεν συμμεριζόταν αυτή την αποστροφή και ο Βάσος Βαρίκας, που έσπευδε με ενθουσιασμό να παινέσει την καβαφική προπαίδεια του ποιητή. Όπως κι αν έχει, δεν γίνεται υπό τις οιεσδήποτε περιστάσεις να λύσουμε από εδώ και τούτη τη στιγμή το ζήτημα. Το μόνο που προσώρας μπορούμε και επιβάλλεται να κάνουμε είναι να διαβάσουμε τον Οικονόμου με τα δικά μας μέτρα και σταθμά και αναλόγως να τον κρίνουμε. Το δείγμα, άλλωστε, το οποίο μας προσφέρει ο Δάλλας είναι ικανή μαγιά (μαζί με την εμπεριστατωμένη εισαγωγή του) για να σκεφτούμε και να αποφασίσουμε.

Ο Οικονόμου δοκιμάζει τα πρώτα του βήματα στην ποίηση με μία έντονη απαξίωση του πολιτικού και του κοινωνικού του περιβάλλοντος: ένα κρυφό νήμα διαφθοράς και παρακμής συνδέει μεταξύ τους τις πιο διαφορετικές εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής, που υπάγονται στη βούληση μιας σκοτεινής, άτεγκτης και απρόσωπης εξουσίας. Πώς, άραγε, να οργανωθεί και να απαντήσει κανείς σ' έναν τέτοιο πανικό και ζόφο; Η λύση για τον Οικονόμου θα έρθει στη δεύτερη φάση της ποιητικής του πορείας, κατά τη διάρκεια της οποίας θα αντιτάξει στον εξαχρειωτικό πολιτισμό της τεχνολογίας το βαθιά μυστικό πνεύμα της φύσης. Πνεύμα το οποίο ο ποιητής θα οδηγήσει πέραν του χώρου και του χρόνου στην τρίτη φάση του έργου του, όπου και ο ενοραματισμός ενός είδους κοσμολογικής ισορροπίας, μακριά από την τύρβη και τη φθορά των εγκόσμιων αναγκών. Στον τελευταίο κύκλο της δουλειάς του ο Οικονόμου θα δώσει τερατώδεις διαστάσεις στην τεχνολογική απειλή, μιλώντας για το μίσος μιας «εφιαλτικής οικουμενούπολης» και απορρίπτοντας την οποιαδήποτε ελπίδα: «Κάτω απ' το φύλλωμα σιγή / σιωπή των ριζών / βρέχει, βρέχει δηλητήριο / το πουλί της νύχτας στενάζει». 'Η «Επιτάχυνση ποιανής / μηχανής ιστορικής αναμονής / ποιο χέρι και νους / αίσθημα ποιο / θωπεία που λανθάνει ανυπέρβλητα / ποια / έχει συλλάβει κι εκτελεί την τέτοια κόλασή μας;».



Μυστικισμός και λατρεία της φύσης



Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το ποιητικό σύμπαν του Οικονόμου είναι μανιχαϊκό: το Καλό και το Κακό σε μία ατελεύτητη σύγκρουση, σ' έναν διαρκή, αδιέξοδο όσο και μάταιο ανταγωνισμό. Μένω, παρ' όλα αυτά, με την εντύπωση πως τις καλύτερες ώρες του θα χρειαστεί να τις αναζητήσουμε αλλού: στη μαγική του περιπλάνηση στη φύση, όπου κυριαρχούν οι πλαστικές εικόνες και τα γαιώδη χρώματα, όπως και στην έστω και υψηλότονη μυστικιστική του έκσταση, που μοιάζει να αρδεύει υπογείως το λόγο ενός άλλου, μεταπολεμικού μοναχικού: του Δ.Π. Παπαδίτσα, που εξακολουθεί ατυχώς ώς τις μέρες μας να μην έχει συζητηθεί όσο του αξίζει.

Ερεθιστικός είναι και ο κατά Βαρίκα καβαφισμός του Οικονόμου, που ξέρει να βγάζει γνήσιες ποιητικές καταστάσεις μέσα από ποικιλότροπα ιστορικά πρόσωπα και σύμβολα. Και στοιχεία σαν αυτά αρκούν, πιστεύω, για να υποδεχτούμε τον Οικονόμου στον αιώνα μας, χωρίς παραφουσκωμένους ενθουσιασμούς, αλλά και χωρίς αδιαφορία και εύκολες παραλείψεις ή προκαταλήψεις. Σε μία εποχή κατά την οποία η φιλολογική έρευνα και η κριτική δείχνουν έτοιμες να στηρίξουν πλήθος αναθεωρήσεις θα ήταν ασυγχώρητη αβλεψία να ξεχαστεί γι' άλλη μια φορά μία φωνή με εγγενή δύναμη και ουσιαστική πρωτοτυπία.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/09/2002