Σπίτι από φύλλα

Μια νεαρή οικογένεια μετακομίζει σ' ένα μικρό σπίτι όπου διαπιστώνει κάτι τερατώδες: το εσωτερικό του σπιτιού τους είναι μεγαλύτερο από το εξωτερικό του. Βέβαια, ούτε ο βραβευμένος με Πούλιτζερ φωτορεπόρτερ Γουίλ Νάβιντσον ούτε η σύντροφός του Κάρεν Γκρην, ήταν προετοιμασμένοι ν' αντιμετωπίσουν αυτή την παραδοξότητα, ώς την ημέρα που οι φωνές των δυο μικρών παιδιών τους άρχισαν να διηγούνται μιαν άλλη ιστορία -μια ιστορία με απτό σκοτάδι, με μιαν άβυσσο που μεγαλώνει αενάως πίσω από την πόρτα μιας ντουλάπας, και για εκείνο το ανόσιο βουητό που δεν θ' αργήσει να γκρεμίσει τους τοίχους τους και να κατασπαράξει όλα τους τα όνειρα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κανείς δεν θα ήθελε να κατοικεί σ' αυτό, αλλά οπωσδήποτε ελάχιστοι δεν θα συναρπάζονταν από το σπίτι του Mark Ζ. Danielewski (γενν. 1966) όπως αναπαρίσταται στο πρώτο του μυθιστόρημα, προϊόν δεκαετούς προετοιμασίας. Το αρχικό ξάφνιασμα προέρχεται από τον όγκο του, αν και πολύ ισχυρότερες εκπλήξεις επιφυλάσσει το εσωτερικό. Το βιβλίο εξαπλώνεται σε πολλαπλά αφηγηματικά επίπεδα που συγκλίνουν μεταξύ τους, εγκιβωτίζει ένα υπό διαμόρφωση βιβλίο και ένα επιστολικό αφήγημα, συνοδεύεται από πληθώρα υποσημειώσεων, εικονογραφικό υλικό, ποιήματα, παραρτήματα, ευρετήριο, ενώ το περιεχόμενό του συνομιλεί με παράδοξα τυπογραφικά τεχνάσματα. Η μεταμοντερνιστική ένδυση δεν εξαντλεί το νόημά της σαν τολμηρός πειραματισμός, αλλά συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση της συγκλονιστικής αναγνωστικής περιπέτειας. Με το άνοιγμα του βιβλίου αρχίζουν οι παραδοξότητες, όταν ο συγγραφέας αποποιείται την πατρότητα του μυθιστορήματος, αποδίδοντάς την σε κάποιον ονόματι Ζαμπανό και δευτερευόντως σε κάποιον Τζόνι Τρούαντ, ο οποίος υπογράφει την εισαγωγή και μέρος των σημειώσεων. Τα ονόματα κάτω από τον τίτλο ανήκουν σε δύο από τους βασικούς χαρακτήρες του βιβλίου. Ο συγγραφέας αποστασιοποιείται από το δημιούργημά του, καθιστώντας τους ήρωες ισότιμους με τον ίδιο. Προοδευτικά ο αναγνώστης θα βρεθεί να μοιράζεται ανάλογη εξουσία με τους χαρακτήρες, κάτι που σημαίνει ότι γίνεται κοινωνός του τρόμου, της ανασφάλειας και της αγωνίας τους. Διότι πριν απ' όλα, ο Danielewski αφηγείται μια ιστορία τρόμου, δανειζόμενος ένα σύνηθες μοτίβο των θρίλερ, ένα στοιχειωμένο σπίτι.



Οικόσιτη άβυσσος



Το σπίτι αποτελεί τυπικό δείγμα των εξοχικών κατοικιών στην επαρχία της Βιρτζίνια. Ο βραβευμένος με Πούλιτζερ φωτορεπόρτερ Γουίλ Νάβιντσον μετακομίζει εκεί μαζί με τη σύντροφό του Κάρεν και τα δύο τους παιδιά, σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει τη διαταραγμένη, εξαιτίας των επαγγελματικών του υποχρεώσεων, οικογενειακή ισορροπία. Ο Νάβιντσον, αρνούμενος να αποκολληθεί εντελώς από την επαγγελματική του ιδιότητα, τοποθετεί σε όλα τα δωμάτια βιντεοκάμερες, για να καταγράψει τη θεμελίωση μιας ευοίωνης αρχής. Ωστόσο, μία ανησυχαστική αρχιτεκτονική δυσαρμονία ματαιώνει την οικιακή ευτυχία. Το εσωτερικό του σπιτιού αποδεικνύεται μεγαλύτερο από το εξωτερικό του. Οι κάμερες γίνονται μάρτυρες των επίμονων προσπαθειών του Νάβιντσον και μερικών φίλων του να αποκρυπτογραφήσουν το μυστήριο, ιχνηλατώντας την άβυσσο που ενεδρεύει πίσω από μια πόρτα του καθιστικού. Η ομάδα του Νάβιντσον, εφοδιασμένη με μέσα υψηλής τεχνολογίας, εισδύει επανειλημμένα σ' αυτόν το λαβύρινθο σκότους και ψύχους, για να βρεθεί αντιμέτωπη μ' έναν χώρο αδιανόητο, ασύλληπτων διαστάσεων και κυρίως ευμετάβλητων, θανάσιμα απειλητικό. Και μόνο η ύπαρξή του ασκεί σοβαρότατη επιρροή σε όσους διαμένουν στο σπίτι. Το υλικό των βιντεοσκοπήσεων σχηματοποιήθηκε σε ένα ντοκιμαντέρ, γνωστό ως «Το αρχείο Νάβιντσον», το οποίο έγινε αντικείμενο εμβριθών συζητήσεων, αναλύσεων, μελετών και σφοδρών αμφισβητήσεων. Ο αναγνώστης πληροφορείται διεξοδικά το χρονικό της δημιουργίας του «Αρχείου Νάβινστον» χάρη στην επιμελή δουλειά του Τζόνι Τρούαντ. Ο τελευταίος ανακαλύπτει στο διαμέρισμα του Ζαμπανό -ενός τυφλού, σαλεμένου γέρου, ο οποίος πέθανε υπό δυσεξιχνίαστες συνθήκες- ένα μπαούλο με χαοτικές σημειώσεις, που προορίζονταν για βιβλίο με θέμα το ντοκιμαντέρ και τον αντίκτυπό του. Ο νεαρός παθαίνει ψύχωση με τις καταγραφές του Ζαμπανό και αναλαμβάνει να τις συναρμολογήσει, να τις διορθώσει και να τις εμπλουτίσει με δικά του σχόλια. Η αρρωστημένη, αύξουσα εξάρτηση του Τρούαντ από τα κερματισμένα γραπτά και, ως απόρροια αυτής, οι οξείες κρίσεις πανικού και οι βασανιστικές ψευδαισθήσεις συνιστούν μία πρόσθετη απόδειξη της τρομακτικής επίδρασης του σπιτιού.



Στην παράδοση του υπερκειμένου



Το βιβλίο του Danielewski κυοφορήθηκε στο Internet. Τρία χρόνια πριν από την κυκλοφορία του, ο συγγραφέας διέθεσε στο διαδίκτυο το κείμενό του σε αποσπασματική μορφή. Η ευρύτητα της αποδοχής ενθάρρυνε την έκδοση. Ο αχανής, ολοένα διογκούμενος και αθέατος ως σύνολο τόπος του διαδικτύου μοιάζει ιδανικό στέγαστρο για ένα μυθιστόρημα επικεντρωμένο στη δυναμική ενός απέραντου κενού. Οι τυπογραφικές ιδιομορφίες, η παραπομπή ήδη από το πρώτο κεφάλαιο σε επόμενα, οι πολλαπλοί αφηγητές υποδεικνυόμενοι με διαφορετική γραμματοσειρά, ο τονισμός της λέξης σπίτι σε όλη την έκταση του μυθιστορήματος, δημιουργούν εσκεμμένα την εντύπωση ενός υπερκειμένου. Η δομή του βιβλίου συστήνεται σαν μεταφορά του υπερκειμένου. Οπως ο συγγραφέας ελαχιστοποιεί την εξουσία του, καθιστώντας (συν)δημιουργούς του βιβλίου δύο χαρακτήρες, κατ' αναλογία επιτρέπει στον αναγνώστη την ελεύθερη πλοήγηση μέσα στις σελίδες. Το κείμενο αναδύεται μέσα από την πολλαπλότητα ακριβώς των επιλογών. Οπως ο λαβύρινθος των Νάβιντσον μεταμορφώνεται σε συνάρτηση με την ιδιοσυγκρασία των εξερευνητών του, έτσι και το μυθιστόρημα του Danielewski αναδιαμορφώνεται από τις αναγνώσεις του. Ακόμα και η θέση του βιβλίου μετατοπίζεται αναγκαστικά, προκειμένου να διαβαστούν φράσεις τοποθετημένες ανάποδα ή διαγώνια. Ο αναγνώστης, επομένως, μπορεί να χαράξει τα δικά του μονοπάτια, τα οποία με τη σειρά τους χαρακτηρίζουν το αφηγηματικό αποτέλεσμα, αλλά παράλληλα μπορεί, σε αντιστοιχία με τους ήρωες, να χαθεί μέσα σ' αυτά. Ο συγγραφέας περιστέλλει την αυτονομία του μόνο για να μεταγγίσει στον αναγνώστη τα πάθη των προσώπων, προσφέροντάς του μια απατηλή ελευθερία, ύπουλη και εξαιρετικά αγχωτική. Τα τυπογραφικά παίγνια συντονίζονται αριστοτεχνικά -ενίοτε μιμούνται- με το περιεχόμενο και υπογείως ελέγχουν τη διαδικασία της ανάγνωσης, άλλοτε επιβραδύνοντάς τη κι άλλοτε επιταχύνοντάς τη ραγδαία. Ο Danielewski, γιος πειραματικού κινηματογραφιστή, συναρμόζει τη γλώσσα του με τη γραμματική του κινηματογράφου. Αλλωστε, αφετηρία της γραφής είναι μια ταινία. Η αισθητική του κειμένου, η οπτική του προσπέλαση ισοδυναμεί με την καταβύθιση στο περιεχόμενο και στις σπείρες των φιλοσοφικών διερωτήσεων. Με άλλα λόγια, το φυλλομέτρημα του μυθιστορήματος δύναται να προσφέρει μια εντυπωτική αναγνωστική εμπειρία.

Ο Danielewski υπερβαίνει τα ευφυή τεχνάσματά του μπολιάζοντας το κείμενο με κρίσιμους στοχασμούς ευρύτατου πεδίου. Από την παρωδία του ακαδημαϊκού σχολαστικισμού μέσω της επιδεικτικής ευρυμάθειας του Ζαμπανό και των επιτήδεια αποπροσανατολιστικών σχολίων επί σχολίων, τον αλυσιτελή διαχωρισμό μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας, μέχρι την παρείσφρηση του ανοίκειου σε φαινομενικά καθησυχαστικές συνθήκες, τη μεταμφίεση του συγγραφέα σε κάποιον άλλο, το χάος που φωτίζουν οι υπαρξιακές διερευνήσεις και την επινοητική προέλευση των φοβιών. Στο εμβληματικό ένατο κεφάλαιο, το πιο επίπονο αναγνωστικά και συνάμα το πιο εντυπωσιακό, γίνεται εκτενής αναφορά στο μυθολογικό λαβύρινθο και στον Μινώταυρο. Τα συγκεκριμένα μέρη είναι σε κόκκινο χρώμα και διαγραμμένα, υπογραμμίζοντας την ανυπαρξία οιουδήποτε θηρίου. Μολονότι την άβυσσο των Νάβιντσον στοίχειωνε ένας ανατριχιαστικός βρυχηθμός, κανένα τέρας δεν τους επιτέθηκε. Το αιματοκύλισμα εντός των ζοφερών διαδρόμων υποκινείται από ανθρώπινο χέρι. Η υποσημείωση 144 του ίδιου κεφαλαίου επιχειρεί τη λεκτική απεικόνιση της ανυπαρξίας, απαριθμώντας επί δεκατρείς σελίδες όλα όσα δεν υπήρχαν στο λαβύρινθο. Ο συγγραφέας εξελικτικά δυναμιτίζει τα θεμέλια της κατασκευής του, αφήνοντάς μας στο κενό. Η ύπαρξη του ντοκιμαντέρ είναι αμφίβολη, στο μέτρο που η ταινία υπάρχει μόνο στα γραπτά του Ζαμπανό. Αμφισβητήσιμη ακόμη η αυθεντικότητά του, εξαιτίας της γενικευμένης καχυποψίας της ψηφιακής εποχής απέναντι στα οπτικοακουστικά τεκμήρια. Αλλά ακόμα και τα προηγμένα μέσα αναπαράστασης παροπλίζονται μέσα στον αφύσικο χώρο. Και ενώ οι αλλεπάλληλες υπονομεύσεις συνηγορούν σε μια ιστορία του φανταστικού, οι παραπομπές επιμένουν στην αλήθεια της αφήγησης. Από την άλλη, κλονίζεται η ίδια η υπόσταση του μυθιστορήματος καθώς ο Νάβιντσον, όπως και μερικά δευτερεύοντα πρόσωπα, ήδη έχουν στα χέρια τους το «Σπίτι από φύλλα». Η στέρηση κάθε βεβαιότητας εξομοιώνει αφ' ενός τον αναγνώστη με τους ήρωες και αφ' ετέρου τον συγγραφέα με τον αναγνώστη. Μέσω των σχολιασμών του Τρούαντ, έχουμε την αίσθηση ότι ο συγγραφέας διαβάζει το μυθιστόρημά του μαζί μας.

Ο Danielewski από την εισαγωγή ακόμα κάνει λόγο για το αδυσώπητο, σαρκοβόρο πλάσμα που κατοικεί στο ανεξερεύνητο σκοτάδι του εαυτού. Οι ήρωές του αναζητούν προσωπικές διεξόδους. Η έξοδος είναι υποκειμενική. Ο Τρούαντ, ειδικότερα, υποφέρει από την ασίγαστη κραυγή της μητέρας του και το κενό που του κληροδότησε ο εγκλεισμός της σε ψυχιατρική κλινική. Ο ίδιος στα γραπτά του Ζαμπανό διαβάζει γι' αυτή τη δραματική αποκόλληση, διάρκειας πεντέμισι λεπτών, όση και η ταινία-πρόδρομος του ντοκιμαντέρ. Οι επιστολές της μητέρας από το ίδρυμα (υποδειγματική η γλωσσική αναπαράσταση της παράνοιας) συγκροτούν αυθύπαρκτη ενότητα. Στο βιογραφικό σημείωμα μάλιστα της παρούσας έκδοσης, αναφέρονται ως αυτόνομο βιβλίο. Και υπό μία έννοια το μυθιστόρημα του Danielewski είναι πολλά βιβλία συρραμμένα και προσανατολισμένα επιδέξια σε μία πολυφωνική αφήγηση. Τι αφηγείται; Τους άπειρους τρόπους αντίληψης μιας ιστορίας, τον ασυνείδητο εμπλουτισμό της με προσωπικές σκέψεις, την αλλοίωσή της από τις προσλαμβάνουσες, τις προσδοκίες, τα συναισθηματικά κενά του εκάστοτε δέκτη της, ο οποίος νοερά την επεκτείνει με τις δικές του υποσημειώσεις.

Θερμοί έπαινοι τόσο για τον μεταφραστικό άθλο όσο και για το εκδοτικό τόλμημα.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/02/2006