Το θήραμα

Μια γυναίκα διασχίζει τη μεταπολεμική μας ιστορία· αφηγείται την οικογενειακή της περιπέτεια και υπερασπίζεται με πάθος το αριστερό της παρελθόν.
Μετά το θάνατό της, το «θερμό» καλοκαίρι του 1989, ο γιος της προσπαθεί να αποκαλύψει το πραγματικό της πρόσωπο.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στις Ιστορίες μιας ανάσας (2002), στην πρώτη του αφηγηματική «περιπλάνηση», ο ποιητής Νίκος Δαββέτας δοκιμαζόταν, επιτυχώς, στη σύντομη πρωτοπρόσωπη αφήγηση στιγμών, επεισοδίων και καταστάσεων που βίωνε ένας νέος μοναχικός άντρας. Τώρα, με κατακτημένες τις τεχνικές τού είδους, έχοντας απεμπολήσει τις όποιες «ανέσεις» τού παρείχε η ποιητική του ιδιότητα, επιχειρεί να υπεισέλθει στα ενδότερα της αφηγηματικής σύνθεσης, πραγματοποιώντας λεπταίσθητους συνδυασμούς πτυχών του ατομικού και του κοινωνικού βίου της αφηγήτριας του πρώτου μέρους και του αφηγητή τού δεύτερου, με φόντο την τραυματική μεταπολεμική Αθήνα, φτάνοντας ώς τις τελευταίες δεκαετίες τού περασμένου αιώνα.

Οπως θα έγινε, φαντάζομαι, αντιληπτό, το περί ου ο λόγος βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, ο λόγος ανήκει στην ηρωίδα-αφηγήτρια, η οποία εξιστορεί τα καθέκαστα της ζωής της και της, στενότατα συναρτημένης μ' αυτήν, ζωής των ανθρώπων που αποτέλεσαν το οικογενειακό και το κοινωνικό της περιβάλλον: του συζύγου της, των παιδιών της, της αδελφής της, και κάποιων ακόμα που ο ρόλος τους, στην καθημερινότητά της, υπήρξε καθοριστικός. Κι έτσι, εξιστορώντας, επιχειρεί αναδρομές σε κοινωνικά και ιστορικά συμβάντα-σταθμούς της σύγχρονης ιστορίας, ξεκινώντας από τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου και φτάνοντας ώς τις «κοσκωτικές» δίκες του 1989, με τη σύμπραξη Δεξιάς και Αριστεράς.

Με λόγο άμεσο, αδιαμεσολάβητο, εξομολογητικό, φορτισμένο ιδεολογικά και, εμμέσως, απολογητικό, χωρίς να προκύπτει από πουθενά το ερέθισμα που της προκάλεσε την ανάγκη των εξομολογητικών της εκδιπλώσεων, χωρίς να διακρίνεται το πρόσωπο του αποδέκτη της εξομολόγησής της, εξιστορεί και οικτίρει τις δύσκολες περιστάσεις της ζωής της. Κυρίως τις περιστάσεις εκείνες που την καθήλωσαν στις ταπεινωτικές επιταγές της επιβίωσης, μη επιτρέποντάς της να αναπτυχθεί, πνευματικά και κοινωνικά, όπως και όσο της υπαγόρευαν η αριστερή της ιδεολογία και η συνθλιμμένη, απωθημένη στα κατάβαθα της ύπαρξής της, αγωνιστικότητά της. Για να αναχθεί, έτσι, στο επίπεδο του χαρακτηριστικού, αντιπροσωπευτικού τύπου του μέσου απλού ανθρώπου που, όσο κι αν δείχνει συμβιβασμένος με τους αδήριτους κανόνες της μίζερης ζωής του, πίσω από το προσωπείο τού ψοφοδεούς, κάπου βαθιά μέσα του υπάρχει, τον ταλανίζει και τον υποσκάπτει ένα όραμα καταχωνιασμένο, εν ονόματι του οποίου διακινδύνευσε, κάποτε, την ακεραιότητα του σαρκίου του.



Ψηφίδες μιας ζωής



Η αφήγηση του πρώτου μέρους χωρίζεται σε δέκα μικρά κεφάλαια· δέκα ψηφίδες που, αν και εν μέρει αυτάρκεις θεματικά, στο σύνολό τους συνθέτουν την ιστορία μιας ζωής, που οι ιδιάζουσες κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες την κάνουν να φαίνεται πολύπλοκη και περιπετειώδης, παρά την απλότητα και το συνηθισμένο των εσωτερικών και των εξωτερικών περιστάσεων που τη συνέχουν. Η κάθε ψηφίδα αναφέρεται σε πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις που καθόρισαν τον ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό βίο και, πάνω απ' όλα, στιγμάτισαν τον ψυχισμό της αφηγήτριας· την υποχρέωσαν στην κατάπνιξη όλων όσα νέα, παιδί ακόμα, οραματίστηκε και την περιόρισαν στη χαμέρπεια μιας άχαρης και δίχως όνειρα καθημερινότητας. Τη σκλήρυναν, απέναντι στον εαυτό της και τους άλλους, υποχρεώνοντάς την να βρίσκει συνεχώς ποικίλους περισπασμούς, αποτρεπτικούς της αυτοσυνειδησίας της και άλλων, συναφών, μειωτικών και εξευτελιστικών παραδοχών.

Τις τελευταίες ημέρες τής ζωής τής αφηγήτριας του πρώτου μέρους, τα διαδικαστικά του θανάτου της και του ανοίγματος της διαθήκης της αναλαμβάνει να εξιστορήσει, στο δεύτερο μέρος, ο ένας από τους δύο γιους της, ο οποίος δεν αρκείται στα τρέχοντα, αλλά επιχειρεί και αναδρομές σε καταστάσεις, σκηνές, συμπεριφορές και χειρονομίες της νεκρής μητέρας του που, καθώς φαίνεται, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εικόνας της μέσα του. Μια εικόνα αρκούμενη στα προφανή και στα καθημερινά δεδομένα· άρα ελλιπή αφού, όπως αποδεικνύεται στο τέλος του βιβλίου, σχηματίστηκε χωρίς να ληφθούν υπ' όψιν στοιχεία κρυμμένα από την ίδια επιμελώς, καθοριστικά, ωστόσο, του βαθύτερου ψυχισμού της. Το γεγονός, εξάλλου, ότι οι αφηγήσεις μάνας και γιου κάποτε διασταυρώνονται, αναφερόμενες στα ίδια περιστατικά και στις ίδιες καταστάσεις, προσδίδει στα, από δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες, εξιστορούμενα διαφορετικές, επιπρόσθετες διαστάσεις, που δραστηριοποιούν θετικά τον αναγνώστη.

Η αφήγηση του γιου είναι χωρισμένη, κι αυτή, σε δέκα ανεξάρτητες πλην όμως οργανικά συνεχόμενες, αφηγηματικές ψηφίδες. Κυρίως, είναι εύστοχα διαφοροποιημένη, υφολογικά, από την αφήγηση του πρώτου μέρους· διακρίνεται από μία υποδόρια κριτική διάθεση απέναντι στα πρόσωπα και τις καταστάσεις, δηλωτική μιας απόστασης ασφαλείας που τηρεί ο αφηγητής από τα αφηγούμενα. Ο λόγος του είναι νηφάλιος, «λόγια διαμεσολαβημένος», αταλάντευτος και, ώς ένα σημείο, διερευνητικός των βαθύτερων αιτίων της εξέλιξης των πραγμάτων και, εμμέσως πλην σαφώς, του εαυτού του. Αυτό μέχρι τη στιγμή του ανοίγματος της διαθήκης της μητέρας του, το καλοκαίρι του 1989· μέχρι τη στιγμή που έρχεται στο φως μια φωτογραφία, κληροδοτημένη, μαζί με άλλα αδιάφορα περιουσιακά στοιχεία, ειδικά σ' αυτόν, φυλαγμένη σαν θησαυρός σε θυρίδα τράπεζας, που το άνοιγμά της γίνεται σχεδόν τελετουργικά, παρουσία ενός τραπεζικού υπαλλήλου.

Πρόκειται για μια ασπρόμαυρη φωτογραφία, στην οποία εικονίζονται η μητέρα του και η αδερφή της, μαθήτριες: «Η μητέρα μου προπορεύεται κρατώντας σφιχτά στα χέρια της μια σημαία. [...] Στην πάνω δεξιά άκρη διακρίνονται καθαρά κάποια σακιά με άμμο, ίσως και μια υποψία στρατιωτών -Ιταλοί, Γερμανοί- οχυρωμένων από πίσω. Στο βάθος ένα μαύρο ασάλευτο πλήθος, ώς εκεί που χάνεται το μάτι. [...] Θαρρείς πως κάποιος τις σπρώχνει, τις τραβάει μπροστά κι αυτές ανήμπορες να αντισταθούν στην απροσδόκητη δύναμή του, εγκαταλείπουν το σταθερό έδαφος κι αίφνης πετάνε, ίπτανται ανεπαίσθητα δύο τρία εκατοστά πάνω από το οδόστρωμα, με μια έκφραση αγέρωχης απελπισίας στα πρόσωπά τους».

Σ' αυτή την κιτρινισμένη φωτογραφία, λοιπόν, την «ενταφιασμένη» μέσα στο φθαρμένο της πλαίσιο, ακινητοποιημένη μέσα στην αέναη κίνηση των νεανικών σωμάτων, φυλαγόταν το μοναδικό τιμαλφές στοιχείο της ζωής τής πεθαμένης· «η μοναδική κορυφή της ζωής της», την οποία φρόντισε, ενόσω ζούσε, να διαφυλάξει, ως κόρην οφθαλμού, μακριά από τις μιασματικές συνθήκες της μίζερης, σχεδόν ταπεινωτικής, οικογενειακής και κοινωνικής της κατάστασης. Και αποτελεί πραγματικό επίτευγμα για τον πεζογράφο ο τρόπος με τον οποίο οδηγεί τον αφηγητή τού δεύτερου μέρους στην αποκάλυψη του πραγματικού προσώπου της μητέρας του· στη συμπλήρωσή του με ό,τι εκείνη, εν ζωή, μπορεί να απώθησε και να καταχώνιασε στα κατάβαθα της ύπαρξής της, σαν το «μαύρο κουτί» το οποίο, ευρισκόμενο μετά τον θάνατό της, θα βοηθούσε στην αποκατάσταση της αλήθειας και στην ολοκλήρωση της μέχρι τότε ελλιπούς εικόνας της. Θα πρόσθετα, μάλιστα, τελειώνοντας, ότι αποτελεί επίτευγμα όχι μόνο ο τρόπος με τον οποίο ο πεζογράφος χειρίστηκε το αφηγηματικό του υλικό, χωρίζοντάς το σε δύο «ισοβαρή» και λειτουργικά, παρά την ανεξαρτησία τους, συγκοινωνούντα σκέλη, δημιουργώντας ένα ομολογουμένως γοητευτικό ανάγνωσμα, αλλά και η σωστή αντιμετώπιση των ποικίλων «πειρασμών», που δεν μπορεί να μην αντιμετώπισε, προερχόμενος από το χώρο της ποίησης, στον οποίο κινείται, επιτυχώς, υπέρ την εικοσαετία.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/12/2004