Σκέψη και Προοπτική

Ζούμε σε μια κρίσιμη καμπή. Με τη ραγδαία προέλαση του τεχνόκοσμου στον κόσμο της ζωής, η σκέψη έτσι όπως αναπτύχθηκε και καλλιεργήθηκε, στην μακραίωνη ιστορία της, τελεί υπό περιορισμό. Η αναπόδεικτη θέση ότι η σκέψη είναι προϊόν εγκεφαλικών και μόνο διεργασιών τείνει να επιβληθεί ως απόλυτη βεβαιότητα. Οι ψυχικές, κοινωνικές και ιστορικές διεργασίες που καθόριζαν τη ροή και την προοπτική της τείνουν να εξουδετερωθούν από τους μηχανισμούς της απώθησης και της λήθης που κινητοποιεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, με πρότυπο λειτουργίας του τον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Το βιβλίο αυτό επίμονα επιστρέφει στην ιστορία της νεότερης και σύγχρονης σκέψης σε μια προσπάθεια να φτάσει ώς την απαρχή τέτοιων ριζικών για την ανθρώπινη ζωή εξελίξεων.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι δρόμοι που οδηγούν στην ήπειρο της φιλοσοφίας, αν και πολυπερπατημένοι, εξακολουθούν να είναι δύσβατοι, αφού καμία κοινοτική χρηματοδότηση δεν είναι σε θέση να τους διαπλατύνει. Η διαδρομή και το «τέλος» τους όμως αποζημιώνουν πλουσιοπάροχα όσους, είτε ως δημιουργοί είτε ως αναγνώστες, αναλαμβάνουν το ρίσκο να τους διαβούν. Οπως όμως τονίζει η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υπάρχουν «φιλοσοφικά κείμενα» που ακολουθούν εύκολες οδούς επικοινωνίας, τα οποία καταλήγουν στην αντιγραφή και στη μίμηση, χωρίς όμως να διδάσκουν την κριτική σκέψη, και Φιλοσοφικά Κείμενα τα οποία, αν και «βαριά και κουραστικά», ακολουθούν με επιμονή και συστηματικότητα την πορεία του διαλόγου με τη φιλοσοφική παράδοση διδάσκοντάς μας την τέχνη του βίου.

Αυτή την τέχνη, στηριζόμενη στις αρχές της κριτικής μεθόδου και του διαλόγου με τα επιτεύγματα της φιλοσοφικής παράδοσης, μας μεταφέρει η συγγραφέας του παρόντος βιβλίου. Στην πορεία αναστοχασμού του φιλοσοφικού λόγου ο διάλογος και η κριτική μέθοδος, αν και δυσεύρετα, δεν αποτελούν καινοφανή στοιχεία. Εκείνο που κάνει ξεχωριστή την προσέγγιση της Δεληγιώργη είναι πως το διάλογό της με τους εκφραστές των κυριότερων φιλοσοφικών ρευμάτων από την Αναγέννηση κι εντεύθεν τον στηρίζει σε μια καίριας σημασίας αρχή, πως κάθε νέα θεωρία δεν αποδεικνύει το αβάσιμο της προηγούμενης, αλλά, απλώς «αποκαλύπτει τα όρια της ισχύος της». Συνεπώς, δεν αναλώνεται σε μια περιπέτεια ανασκευής των «σφαλμάτων» των φιλοσοφικών συστημάτων, αλλά αξιώνει να προσεγγίζει τις στιγμές συνέχειάς τους.

Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η σχέση της σκέψης με την έννοια της προοπτικής. Αυτή η έννοια σηματοδοτεί την υπεραξία της υποκειμενικής θέασης των πραγμάτων και του κόσμου. Η ανθρώπινη προοπτική τίθεται από τη στιγμή που ο άνθρωπος αναγνωρίζεται ως μέτρο των πραγμάτων. Η δε γνώση δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνον ως προοπτική γνώση. Η Δεληγιώργη απορρίπτει εκείνη τη θέαση που εκλαμβάνει τη γνώση ως συμφωνία του νου με τα πράγματα, αλλά και τις σχετικιστικές ερμηνείες που κρίνουν τη γνώση βάσει πλειοψηφικών διαδικασιών. Για τον προοπτικισμό «η πραγματικότητα είναι η ερμηνεία που δίνουμε στη σχέση μας με αυτήν και ο κόσμος είναι ένα δίκτυο σχέσεων που καθορίζει, ανάλογα με τη θέση μας μέσα σ' αυτόν, την οπτική και τον τρόπο που νοηματοδοτούμε την ύπαρξή μας εντός του».

Η ανάπτυξη της σκέψης αποτελεί μια διαρκή κίνηση τροποποίησης των τρόπων με τους οποίους η προοπτική θέαση αντιλαμβάνεται τον κόσμο και τον εαυτό της. Αυτή η ανάπτυξη αποτελείται από επάλληλα σχήματα χάσματος και άρσης τους. Το χάσμα ψυχής και σώματος που δημιούργησε ο Νεοπλατωνισμός ήρε ο Χέγκελ, ενώ το χάσμα φιλοσοφίας και τέχνης γεφυρώνει ο Νίτσε. Στο προηγούμενο σημαντικό της έργο «Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία. Η αναζήτηση της χαμένης ενότητας» («Αλεξάνδρεια», 1996) η Δεληγιώργη αναζητούσε τους δρόμους που οδηγούν στην επανενοποίηση της επιστημονικής διάνοιας με το στοχαστικό λόγο, χωρίς να υποχωρήσει η σκέψη στο μεταφυσικό δογματισμό. Τώρα, επιζητεί να καταυγάσει τις δυνατότητες ενότητας της φιλοσοφίας με την τέχνη. Πράγμα που η συγγραφέας το επιδιώκει μέσα και από τη λογοτεχνική της συνεισφορά, η οποία ίσως πρέπει να μας προϊδεάσει πως το φιλοσοφικό της κείμενο έρχεται να απαντήσει σε ερωτήματα που θέτει το μυθιστορηματικό της έργο και το αντίστροφο.

Ανεξάρτητα πάντως από αυτές τις υποκειμενικές παραμέτρους η μελέτη παρακολουθεί την παράλληλη πορεία ανάπτυξης της φιλοσοφίας και της τέχνης από την ακμή της Αναγέννησης ώς τις μεταμοντέρνες μέρες μας. Αρχικά, η απελευθερωμένη από τις επιταγές της θεολογίας γνώση κινείται στο πλαίσιο της παραστατικής σκέψης. Εδώ αναδεικνύεται η γραμμική προοπτική ως καρπός της κεντρικής σημασίας της οπτικής λειτουργίας. Το ωραίο γίνεται αποδεκτό ως συνάρτηση της οπτικής λειτουργίας. Πριν όμως από τη φιλοσοφική σκέψη είναι οι εικαστικές τέχνες και οι καλλιτέχνες που επινοούν και εφαρμόζουν τη γραμμική προοπτική. Οι γεωμετρικές μέθοδοι και οι οπτικές θεωρίες αφομοιώνονται αρχικά και εφαρμόζονται στο πεδίο της εικαστικής δημιουργίας από τον Καραβάτζιο, τον Ρούμπενς, τον Βελάσκεθ. Η εικαστική καινοτομία αποδίδει αυτό που βλέπει το μάτι μόνο στο βαθμό που ο καρτεσιανός νους μπορεί να το ελέγξει με τον υπολογισμό και τη μελέτη. Ο Ντεκάρτ οδηγεί τη γραμμική προοπτική και την παραστατική σκέψη στα άκρα της, στο αδιέξοδο της μηχανικής κατασκευής.

Ο Λάιμπνιτς προσπαθεί να τη βγάλει από αυτό το αδιέξοδο μέσα από τον αναστοχασμό της ύλης όχι μόνον ως έκταση αλλά και ως δυναμική. Η ψυχή είναι σε θέση να σχηματίσει πολλαπλές παραστάσεις του ιδίου πράγματος, ανάλογα με τη θέση από την οποία το Υποκείμενο θεάται το Αντικείμενο. Ετσι στη ζωγραφική οι ευθείες του μανιερισμού δίνουν τη θέση τους στις καμπύλες και στις σπείρες.

Το τελευταίο φιλοσοφικό ρεύμα που κινείται στο πλαίσιο της παραστατικής σκέψης είναι ο εμπειρικός φαινομενισμός του Μπέρκλεϊ. Η γωνία θέασης στον Μπέρκλεϊ είναι πλέον η αφή και όχι η όραση. Ο νοητός κόσμος δίνει τη θέση του στον αισθητό, δημιουργείται έτσι μια ψευδής προτεραιότητα του γνωστικού αντικειμένου έναντι του υποκειμένου της γνώσης.

Η καντιανή κριτική ενοποιεί το εμπειρικό υλικό αναβαθμίζοντάς το σε γνωστικό αντικείμενο. Εγκαινιάζει έτσι με αυτό τον τρόπο τη μετάβαση από την παραστατική σκέψη στην πραξιακή. Γωνία λήψης της πραξιακής σκέψης είναι το ανθρώπινο πνεύμα και όχι ο Θεός. Αυτό το πνεύμα είναι η δύναμη που μπορεί να ενώσει την επιστήμη, την ηθική και την τέχνη, αφού μόνον η ανθρώπινη υποκειμενικότητα έχει συνείδηση της δημιουργίας.

Ο Χέγκελ πηγαίνει πέρα από τις παραστάσεις του υποκειμενικά αισθητού. Κομβική θέση κατέχουν πλέον οι πράξεις που διαμεσολαβούν για τη συγκρότηση του γνωστικού αντικειμένου. Η κορυφαία αντινομία μεταξύ της φυσικής νομοτέλειας και της ελεύθερης αιτιότητας είναι δυνατόν να λυθεί στο πλαίσιο της προτεραιότητας της στοχαστικής φιλοσοφίας έναντι της τέχνης. Ο λόγος της τέχνης εξαντλείται στα έργα της, ενώ η φιλοσοφία αποκαθιστά την ενότητα του όλου μέσα από τη στήριξη της υποκειμενικότητας. Η φιλοσοφική προοπτική ολοποιεί, ενώ η λογοτεχνική εξατομικεύει.

Ο Νίτσε αναδεικνύει την προοπτική ως απαραίτητο όπλο στον αγώνα του κατά της κατεστημένης ηθικής και της καταπιεστικής ορθολογικότητας. Η ανάλυση από τη συγγραφέα της σκέψης του Νίτσε αξίζει ιδιαίτερης προσοχής, γιατί, αντίθετα από τις θεωρίες του συρμού, οι οποίες βλέπουν σε αυτόν έναν πρόδρομο του μεταμοντερνισμού, αυτή βλέπει έναν οξύτατο κριτικό του υποκειμενισμού και του μηδενιστικού σχετικισμού. Στον κλειστό ρεαλισμό και τον αντικειμενισμό του Πόπερ αντιπαρατίθενται ο νιτσεϊκός προοπτικισμός και ο ανοιχτός ρεαλισμός της φαινομενολογίας, η οποία στοχεύει στην επανασύνδεση του στοχαστικού λόγου όχι με την καντιανή επιστημονική διάνοια αλλά με το βιωματικό λόγο.

Σήμερα, μας προειδοποιεί η συγγραφέας, η ανάπτυξη της αναστοχαστικής αυτοσυνείδησης και της προοπτικής φιλοσοφίας αποτελούν μια μορφή αντίστασης κατά του σχετικισμού και του μεταμοντέρνου πλουραλισμού. Αυτός ο πλουραλισμός σηματοδοτεί την ανάπτυξη μιας απονεκρωμένης δημοκρατίας, αφού αυτή στερείται του οξυγόνου της κριτικής θέσης και επιλογής. Ο πλαδαρός μεταμοντέρνος πλουραλισμός αποτελεί τη μία πλευρά ενός νομίσματος, του οποίου η άλλη όψη παριστάνει τον ορίζοντα της ηλεκτρονικής προοπτικής, η οποία ισοπεδώνει τις διαστάσεις του πραγματικού υποκαθιστώντας τες με τις «ραδιο-ηλεκτρονικές θεές» της σύγχρονης τεχνολογίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος, θα λέγαμε, γνωρίζει να κάνει στον υπολογιστή του το σχεδιάγραμμα Gant των δραστηριοτήτων του, δεν γνωρίζει όμως τις προοπτικές και το νόημα αυτών των δραστηριοτήτων. Η εποχή μας πέρασε από το άκρο της φιλοσοφικής αυθεντίας σε αυτό της άρνησης οποιασδήποτε αυτοαναφορικότητας και κριτικής σκέψης. Η αντίσταση σε αυτές τις τάσεις μπορεί να οργανωθεί μέσα από την ανάδειξη νέων κατηγοριών διασυλλογικότητας και διατομικότητας, οι οποίες οδηγούν στην υπέρβαση του σχετικισμού και του αντικειμενισμού.

Παρ' όλο που στο δεύτερο και τρίτο μέρος του έργου το βάρος πέφτει στην ανάδειξη της φιλοσοφικής προοπτικής και υποχωρεί η ανάλυση της σχέσης φιλοσοφίας-τέχνης, το πνεύμα του βιβλίου διέπεται από τις αγωνίες αυτής της σχέσης. Παρά όμως τις αγωνιώδεις προσπάθειες της Δεληγιώργη να αναδείξει τους ενωτικούς παράγοντες αυτής της σχέσης, εμείς παραμένουμε, σε αυτό το σημείο, αθεράπευτα χεγκελιανοί στην προτεραιότητα που δίνουμε στην αναστοχαστική φιλοσοφία. Μια προτεραιότητα που δεν είναι σε θέση να αναστρέψουν οι φιλοδοξίες της φιλοσοφικής λογοτεχνίας να ενεργοποιήσει ένα είδος που δεν θα εξαντλείται στα όρια της πλοκής ή της μεταμοντέρνας απροσδιοριστίας (ακόμη και με έργα του επιπέδου «Ο θάνατος του Βιργίλιου» και ο «Δόκτωρ Φάουστους»). Οταν μάλιστα κρατούμε στα χέρια μας φιλοσοφικά κείμενα όπως αυτά του παρόντος βιβλίου, αυτή η πεποίθησή μας εδραιώνεται ακόμη περισσότερο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/09/2003