Τα αχλάδια του Ρίμπεκ

Ένα ευφυώς κατακερματισμένο παζλ της γερμανικής ιστορίας, μια εκρηκτική αφήγηση, ένας συνειρμικός χειμαρρώδης μονόλογος, που κρατάει τον αναγνώστη με κομμένη την ανάσα μέχρι τη μία και μοναδική τελεία στην τελευταία σελίδα.

Μια μπαλάντα του ποιητή Φοντάνε έκανε το χωριό Ρίμπεκ και την αχλαδιά του διάσημη σ' όλο τον κόσμο. Μετά την πτώση του Τείχους, Δυτικοβερολινέζοι έρχονται στο χωριό της πρώην Ανατολικής Γερμανίας για να φυτέψουν συμβολικά μια αχλαδιά για τη νέα γερμανική ενότητα. Έρχονται αγνοώντας την ιστορία και τα προβλήματα του τόπου, ώσπου ένας αγρότης αρχίζει, διαστακτικά στην αρχή κι ύστερα όλο και πιο παθιασμένα, να διηγείται.

Τριακόσια χρόνια γερμανικής ιστορίας ζωντανεύουν μέσα απ' τη συναρπαστική αφήγησή του: ο τριακονταετής πόλεμος και η εποχή της φεουδαρχίας, η δικτατορία του Χίτλερ και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο σοσιαλισμός και η πτώση του. Η αχλαδιά, παρούσα σε όλα τα σημαντικά γεγονότα του τόπου, λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται· διαφορετικά πολιτικά συστήματα διαδέχονται το ένα το άλλο, για τους ανθρώπους όμως δεν αλλάζει τίποτα: είναι πάντα υποτελείς - στο φεουδάρχη, στον Κάιζερ, στους ναζί, στο Κόμμα. Κι αν πλησίασαν το δυτικό όνειρο, κι αν έπεσε το Τείχος, ένα άλλο τείχος, οικονομικό και κοινωνικό, εξακολουθεί να τους χωρίζει από τους Δυτικογερμανούς αδελφούς τους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οπωσδήποτε ο Φρίντριχ Κρίστιαν Ντέλιους (1963), ο πρώην Ανατολικογερμανός πεζογράφος, συμφωνεί με την άποψη του Μαρξ εν μέρει, στο βαθμό, δηλαδή, που το βλέμμα του τελευταίου επί της Ιστορίας επισημαίνει τα αδρανή, τα εξαρτημένα από το παρελθόν, αντανακλαστικά του ατόμου απέναντι στις συνθήκες που τρέχουν. Επιπλέον, πηγαίνοντας στην άλλη άκρη εν σχέσει προς την οπτική του κοινωνικού φιλοσόφου, βλέπει με τη σειρά του και με ένα είδος μοιρολατρίας την Ιστορία να ανακυκλώνεται. Το άτομο να γίνεται πρωταγωνιστής όσο και μάρτυρας όμοιων δρωμένων, τα οποία παρελαύνουν μπροστά του απαράλλακτα στην ουσία τους.

Στο πειραματικό του αφήγημα «Τα αχλάδια του Ρίμπεκ», βιβλίο γραμμένο το 1993, ο Ντέλιους αντιμετωπίζει το ζεύγμα υποκείμενο και Ιστορία ως μια υπόθεση κυκλική στη διαδρομή και κατάληξή της. Ως μια σκηνική παράσταση επαναληπτική, όπως προελέχθη, η οποία μεταφέρει τον οπλισμό και τη συνολική εικόνα της από εποχή σε εποχή μέσω μεταμφιέσεων.

Ο, γεννημένος στη Ρώμη, Ντέλιους, διδάκτορας της Γερμανικής Φιλολογίας, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός, είναι ένας πολύ δραστήριος κοινωνικά διανοούμενος. Αν και πολύ νεότερος του Μπελ, του Γκρας ή ενός Φραντς Χάιμ, μπορεί να τον αντιληφθεί κανείς στα πολύ συγκεκριμένα πνευματικά συμφραζόμενα της μεταπολεμικής Γερμανίας: ως μια φωνή που ενοφθάλμισε στην τέχνη της το πολιτικό στοιχείο, με έναν τρόπο εμμέσως, πλην σαφώς, διαφωτιστικό. Δεν θα ήταν άστοχο να τον συνδέσουμε και με καλλιτεχικές, «προοδευτικές» παρουσίες από άλλους χώρους της ευρύτερης Γερμανίας, όπως αυτές του σινεμά: τον Κλούγκε, τον Σλέντορφ, τον Φασμπίντερ, οι οποίες στα χρόνια του '60 κι εντεύθεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε μια κουλτούρα κινητική και αγχωμένη μέσα στην προσπάθειά της για νέο πρόσωπο. Οι φυσιογνωμίες αυτές βρέθηκαν, μαζί με πολλές ακόμα, στο κέντρο των ζυμώσεων και προβληματισμών γύρω από τους προσανατολισμούς μιας χώρας με πλούσια και αντιφατική παράδοση, που σημάδεψε τις εξελίξεις του νεότερου κόσμου.

Η χώρα της μεταρύθμισης και της αντι-μεταρρύθμισης, του Λούθηρου και του Σπινόζα, του Γκέτε, του Μαρξ και του Τόμας Μαν, του Βίσμαρκ, του Χέγκελ, του Λουδοβίκου της Βαυαρίας και του Χίτλερ, του εξπρεσιονισμού, του Φριτς Λανγκ, της Βαϊμάρης και του ηδονιστικού μεσοπολέμου, του Κάιζερ, των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και του οικονομικού θαύματος, του Μπερχτ και του Χόνεκερ, του καθημερινού φασισμού και της τρομοκρατίας (και πάει λέγοντας), δεν είναι δα κι ένα ευκαταφρόνητο θέατρο ποικιλιών μέσα στους κυματισμούς της Ιστορίας.

Ο Ντέλιους, έχοντας πάντα μπροστά του απλωμένο τον ιστορικό χάρτη της πατρίδας του, έγραψε βιβλία «παιδευτικά» (αν και όχι με τη στενή έννοια), ώστε να συμβάλει στη συνειδητοποίηση εκ μέρους των συμπατριωτών του των νέων πολιτιστικών δεδομένων της πατρίδας τους κατά την περίοδο της φιλελευθεροποίησης του ανατολικού κόσμου, επί Γκορμπατσόφ, καθώς και των συνθηκών μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Μέλος της κίνησης «Wende» (Ενωση) για επιστροφή στην ενοποιημένη Γερμανία, μετά το 1989 άρχισε, όμως, να κριτικάρει την άναρχη εισβολή του ανταγωνισμού στην πρώην Ανατολική Γερμανία.

Ο συγγραφέας αυτός, όπως εξάλλου συμβαίνει σε συνθήκες δημιουργίας κάθε νέας πολιτισμικής συνείδησης, αφιερώθηκε με πάθος στη συγκεκριμένη λογοτεχνία, της καθολικότητας θα λέγαμε. «Τα αχλάδια του Ρίμπεκ» είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της γραφής. Στα καθ' ημάς, τηρουμένων των αναλογιών, ο Δημ Δημητριάδης με το «Πεθαίνω σα χώρα», παλαιότερα, είχε επιχειρήσει κάτι συγγενικό.

Ο αφηγητής σε παρόμοιες «μπαλάντες» δεν προσπαθεί να κατανοήσει στενά τον ιστορικό χρόνο, έστω και αν υποχρεώνεται από το ευρύ και ανοικονόμητο θέμα του να το διαβάσει πολιτικά. Επίσης δεν ανοίγεται και δεν διαλύεται ως φωνή μέσα σε έναν ανεξέλεγκτο ρουν πραγμάτων. Η ποιητική θερμοκρασία επιβιώνει παρά τις ...αντίξοες συνθήκες και ο αναγνώστης έχει πάντα κοντά του την αισθηματική αναπνοή του συγγραφέα και όχι την ψυχρή παρουσία του εργαστηριακού ερευνητή.

Οι καινοφανείς για τη Γερμανία του '89 συγκυρίες, οι οποίες ωστόσο είχαν, προφανείς ή και όχι, δεσμούς με άλλες περιπέτειες του γερμανικού έθνους κατά το παρελθόν, ώθησαν τον Ντέλιους να γράψει «Τα αχλάδια», που είναι μια γκρίζα, γλυκόπικρη ελεγεία για όσα έρχονται και ...δεν παρέρχονται προς απογοήτευση των οπαδών της θεωρίας της εξέλιξης...

Το έργο είναι εξαιρετικά φιλόδοξο και κερδίζει το στοίχημα να συμπεριλάβει στις ευάριθμες σελίδες του με τρόπο σχεδόν μουσικό, ας πούμε με το ύφος μπαλάντας, έναν εκπληκτικό όγκο πραγματολογικών δεδομένων: τριακόσια χρόνια γερμανικής Ιστορίας περιλαμβάνοται στους ροϊκούς «στίχους» του κομματιού, που άδει ο αφηγητής/ τραγουδιστής.

Χρησιμοποιώντας ως σημείο εκκίνησης ένα ποίημα του παλιού Γερμανού συγγραφέα Τέοντορ Φοντάνε (1819-1898), ο Ντέλιους (δεν παραπέμπει το όνομά του σε μεσαιωνικά παραμύθια ή σε αλχημιστές;) στήνει το δικό του ευφυές «σκαρίφημα» επί του δράματος της Ιστορίας. Ενα αλληγορικό παραμύθι, προέκταση του προ-μπρεχτικού ποιήματος του Φοντάνε, το οποίο μιλάει για μια αχλαδιά στον κήπο του φον Ρίμπεκ, στο Ρίμπεκ της Χαφελάνδης. Για ένα δέντρο/ μάρτυρα της κίνησης του χρόνου, της αλλαγής των εποχών. Το ποιηματάκι, φαινομενικά ανώδυνο, αρθρώνει στο βάθος έναν λόγο σπαρακτικό όσο και περιπαικτικό για τα υπαρξιακά και την κωμωδία της Ιστορίας.

Ενας αγρότης γίνεται ο ήρωας στην αφήγηση του Ντέλιους. Με γλώσσα σχεδόν παραληρηματική, χωρίς τελείες, ο κάτοικος του σύγχρονου Ρίμπεκ, βλέποντας να έρχονται στην πόλη του για τους σχετικούς εορτασμούς επί τη ενώσει των δύο Γερμανιών οι νέοι εκπρόσωποι της Εξουσίας, αρχίζει να διεκτραγωδεί τα πάθη της πατρίδας του, αφού αυτό που βλέπει κάτι του θυμίζει...

Εντυπωσιάζει ο τρόπος με τον οποίο αιμοδοτεί τη γραφή του ο Ντέλιους με το ιστορικό ντοκουμέντο. Μόνο σε μεγάλες λογοτεχνίες μπορεί να συμβεί αυτό. Ενα τέτοιο «συναξάρισμα» (χωρίς να γίνεται, όμως, κουραστικό) μόνον ένας απόγονος του Μαν και του Μπελ είναι σε θέση, όχι απλώς να το φέρει σε πέρας, αλλά να το προτείνει με μεγάλη ευχέρεια και δύναμη. Η «λαϊκή» γλώσσα του αγρότη, η ματιά του που ανατρέχει στο παρελθόν με δριμύτητα και γλαφυρότητα, συνθέτει μια χορογραφία σαν εκείνες του σκηνοθέτη Μίκλος Γιάντσο στα ποιητικά του ενίοτε φιλμικά «έπη», μείον την εγκεφαλικότητα η οποία ενίοτε ενέδρευε. Αφαίρεση και περιγραφικότητα, ανεκδοτολογία και λυρισμός, επίγνωση των περιορισμών της αναπαράστασης και οξύ αισθητήριο γύρω από το ουσιώδες, φιλοτεχνούν ένα συνολικό αποτέλεσμα που προκαλεί τη μέθεξη.

Αέναοι κύκλοι ζωής ενός κόσμου που νοηματοδοτείται συνεχώς από τον άνθρωπο: από έναν άνθρωπο θα έλεγε ο Ντέλιους. Στο βάθος κινείται τρομερό ένα δεδομένο βιολογικό (;), η ανθρώπινη υστερία, που δεν μαθαίνει από το πάθημα και επαναλαμβάνει αιώνια τα ίδια λάθη.

Ο Ντέλιους θυμίζοντας μεγάλους τεχνίτες της συνειρμικής αφήγησης δουλεύει με μαεστρία τα πλάνα του, μοντάροντας αυτό το ομοούσιο υλικό για να συγκροτήσει σε σώμα το φιλμ της Ιστορίας, στο οποίο οι διάφορες Εξουσίες αλλάζουν απλώς στολές. Οσο για το σύγχρονο «ραψωδό», αυτός είναι ένας αιρετικός που απομυθοποιεί αντί να δοξολογεί.

Στο κείμενο έχει γίνει επιμέλεια, οπότε δεν θα σχολιασθεί η μετάφρασή του.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/05/2004