Σάμαλι και κοκ (ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ)

Στον κόμβο της λεωφόρου Πεντέλης, τα μπάζα από τη διάνοιξη της Αττικής Οδού θάβουν μια ολόκληρη γειτονιά, το Τέρμα Φραγκοκλησιάς. Η απώλεια αυτή ανακαλεί στη μνήμη εικόνες από το μεταπολεμικό τοπίο. Φυματικοί, σανατόρια. Στα λεωφορεία απαγορεύεται το «πτύειν». Μπακαλιάρος, θρούμπες, μουρουνέλαιο. Τα οκονομικά περιορισμένα, η υπηρέτρια όμως από το χωριό απαραίτητη. Αυθαίρετα που ξεφυτρώνουν μέσα σε μια νύχτα κι ένας ενωμοτάρχης πρόθυμος να τα νομιμοποιήσει. Ψυγείο πάγου, γκαζιέρα. Λαθραία από το Πιέξ. Δοσάδες, παπλωματάδες, πλύστρες, γαλατάδες, γλυκατζήδες, παγωτατζήδες, σαλεπιτζήδες. Στο γήπεδο του Χαλανδρίου το σάμαλι μοσχοβολάει και κολυμπάει στο σιρόπι. Στο σιρόπι κολυμπάνε και οι μύγες. Παγωμένες σχολικές αίθουσες, σάκες από ακατέργαστο γουρουνόδερμα που ζέχνει. Κούρεμα με την ψιλή. Κατάπλασμα με καυτό κρεμμύδι για τα σπυριά. Λουτρό στη σκάφη Σάββατο παρά Σάββατο. Ο εκκλησιασμός υποχρεωτικός. Το ίδιο και το κατηχητικό. Για εξομολόγηση καλύτερα στον παπα-Χρήστο που είναι περήφανος στα αυτιά. Ζορό, Μασίστας, Ζέτα Αποστόλου. Ο χάρακας πέφτει βαρύς επί δικαίων και αδίκων. Το ίδιο και το λουρί του πατέρα. Αποβολές, διαγωγή «κοσμία». Αιτία το σκασιαρχείο και κυρίως οι αντεθνικές κοπάνες από τις παρελάσεις που συνοδεύονται από περιπλανήσεις στα Εξάρχεια. Νταίζη και Γαβριέλα. Θεές!

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πάνε κιόλας έξι χρόνια από τότε που ο Γιώργος Δενδρινός δημοσίευσε το πρώτο πεζογραφικό του βιβλίο, τη συλλογή διηγημάτων «Υπηρεσία υπαίθρου», που ήταν μια σπαρταριστή αναφορά στην υπηρεσία του ως αγροτικού γιατρού στα τέλη της δεκαετίας του '70 στην Κρήτη. Η μικρή κοινωνία του Δίλοφου, που κρατάει πρωταγωνιστικό ρόλο στις σελίδες αυτών των διηγημάτων, κινείται στα όρια παράδοσης και εκσυγχρονισμού και το βλέμμα του αφηγητή, ενόσω παρακολουθεί και τις τελευταίες λεπτομέρειες της καθημερινής της ζωής (από τις απανωτές ρακές, τα εξοντωτικά φαγοπότια, τους γαμπρούς που αναλαμβάνουν τα καθήκοντά τους υπό την απειλή των όπλων, την έλλειψη αποχέτευσης και την παντελή απουσία ηλεκτρικών συσκευών μέχρι τα παρθενικά ξεπετάγματα του τουρισμού, την εμφάνιση των γυμνιστών και τις φουριόζικες έγνοιες των κομματαρχών κατά τη διάρκεια των εκλογών), δεν είναι το βλέμμα ενός παρατηρητή ο οποίος επιδιώκει να διαφυλάξει και να διασώσει αξίες έτοιμες να αποχωρήσουν διά παντός από τη συλλογική σκηνή, αλλά, αντιθέτως, η ματιά ενός καλόγνωμου ξενομερίτη, που βρίσκεται σε θέση να κατανοήσει και να εξηγήσει τις αναγκαίες αλλαγές του περιβάλλοντος εντός του οποίου έχει κληθεί να δουλέψει και να ζήσει.



Αναδρομή στα παιδικά χρόνια και στην αρχόμενη εφηβεία



Το σημερινό, ανά χείρας βιβλίο του Δενδρινού αποτελείται από μια πυκνή διαδοχή αφηγηματικών ενοτήτων, τις οποίες δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς διηγήματα, μια και ανήκουν σ' ένα σύνολο το οποίο η καθεμιά συμπληρώνει με οργανικό τρόπο (έναν τρόπο ασφαλώς συνθετότερο από εκείνον που κάπως χαλαρά συνδέει τα κομμάτια της «Υπηρεσίας υπαίθρου»). Ποιο είναι αυτό το σύνολο; Μα, τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από τα παιδικά χρόνια και την αρχόμενη εφηβεία τού συγγραφέα στον τόπο της γέννησής του, το Τέρμα της Φραγκοκλησσιάς, στο Χαλάνδρι. Αυτοβιογραφικός πάντα και εξομολογητικός (ευτυχώς, μόνο μέχρις ενός ορισμένου σημείου), ο Δενδρινός ακολουθεί και στο «Σάμαλι και κωκ» τη γραμμή της σατιρικής καταγραφής της καθημερινότητας μιας κοινωνίας η οποία ετοιμάζεται να εγκαταλείψει τις αυστηρά καθορισμένες και σταθερά επαναλαμβανόμενες δομές τής αγροτικής κοινότητας (γιατί αυτό είναι η Φραγκοκλησσιά στη δεκαετία του '50: ένα διαμετακομιστικό κέντρο για την επικοινωνία των χωριών της Αττικής με την Αθήνα), προκειμένου να γνωρίσει την περιπλοκότητα των σχέσεων του αστικού σχηματισμού.

Τι ακριβώς, όμως, ψάχνει ο Δενδρινός στη Φραγκοκλησσιά της παιδικής και της εφηβικής του ηλικίας; Μα, ό,τι ψάχνει και στο Δίλοφο της επαγγελματικής του νιότης: τα στοιχεία που οσονούπω θα απομακρυνθούν από το κέντρο ενός παμπάλαιου και εντελώς στατικού συστήματος ζωής, για να δώσουν τη θέση τους σ' έναν κόσμο ο οποίος θα σαρώσει τη φτώχεια, την ανέχεια και την ακινησία με το ζεστό χρήμα, τις πολλαπλές δραστηριότητες και τις συνεχείς, ακατάπαυστες οικονομικές και κοινωνικές φιλοδοξίες. Το αγκυλωμένο και βυθισμένο ακόμη στις παρελθούσες δεκαετίες μεταπολεμικό ελληνικό τοπίο (από τα σανατόρια, τα λεωφορεία στα οποία αναρτάται η πινακίδα με την υπόδειξη «Απαγορεύεται το πτύειν», τους δασκάλους που δεν διστάζουν να ξυλοφορτώσουν μέχρι τελικής πτώσεως τους μαθητές τους, τα ψυγεία του πάγου, τις γκαζιέρες, το Κατηχητικό, τον απόηχο των επισκέψεων των πληρωμάτων του Εκτου Στόλου, τις αλάνες, τα γήπεδα με το ξερό χώμα, τον υπολογισμό της πενταροδεκάρας και την πανταχού παρούσα αστυνομία), σε αντίκρουση με το διστακτικά αναδυόμενο παρόν (από τα πρώτα αυθαίρετα και τη βαθμιαία εξαφάνιση του απαρχαιωμένου πολεοδομικού ιστού μέχρι την έστω ισχνή πολιτική χειραφέτηση από το βάρος του αντικομμουνισμού και του Εμφυλίου -μολονότι ο κύκλος της δικτατορίας θα σηματοδοτήσει μιαν ακόμη βουτιά στο παρελθόν), αποτελεί, όπως κι αν το δούμε ή να το ζυγίσουμε, το βασικό αφηγηματικό υλικό του Δενδρινού σε όλη την έκταση του βιβλίου του.



Η παράκαμψη της ηθογραφίας



Δύσκολο, ομολογουμένως, να αποφύγει κανείς την ηθογραφία με ανάλογο υλικό. Οπως, όμως, ο Δενδρινός υπερβαίνει στην «Υπηρεσία υπαίθρου» ένα τέτοιο εμπόδιο με τη διάθεση του αφηγητή του όχι να αποθησαυρίσει όσα συμβαίνουν στον περίγυρό του, αλλά να καταλάβει και να ερμηνεύσει μια πορεία αργής, πλην αναπόφευκτης μεταλλαγής, έτσι και στο «Σάμαλι και κωκ» η επιμονή στην απεικόνιση και την ανασύσταση των παραδοσιακών ρυθμών δεν ταυτίζεται ούτε με τη νοσταλγία για την εποχή της ακώλυτης βασιλείας τους ούτε (κι αυτό είναι το κυριότερο) με την οιαδήποτε αξιολόγηση και αποδοχή τους. Το πνεύμα της κωμωδίας με το οποίο ντύνει ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής τού Δενδρινού όλες τις πράξεις στις οποίες αναφέρεται (από τα καταπλάσματα τα οποία για ψύλλου πήδημα του επιφυλάσσει η μάνα του και τα σιρόπια των γλυκών στα οποία κολυμπούν με απέραντη προθυμία οι μύγες μέχρι τα πειρατικά ταξί και τα καινούργια ποδήλατα, που τόσο σπάνια εγκρίνει η ηγεσία της οικογένειας) αποκλείει ως εξ ορισμού την οιαδήποτε ιδεολογική φόρτιση και παιδαγωγική χρήση ή προβολή του περιεχομένου τους.

Το μόνο που θέλει να δείξει ο Δενδρινός με την περιήγησή του στο προαστιακό παρελθόν της Φραγκοκλησσιάς (μια περιοχή της Αθήνας που σήμερα έχει αποκτήσει καθαρώς μητροπολιτικό χαρακτήρα) είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας τόπος μπορεί να δεχτεί ανεπίστροφα την ταφόπλακα της Ιστορίας -χωρίς δάκρυα και θρήνους και χωρίς οιμωγές και γόους για τις υπέρτερες και διαιώνιες αξίες που είναι αίφνης υποχρεωμένες να αντιμετωπίσουν το ιστορικό τους τέλος ενώπιον ενός παγωμένου και αδιάφορου ακροατηρίου. Το γεγονός ότι στο «Σάμαλι και κωκ» ζούμε σαν να συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας ό,τι έχει περάσει μια για πάντα στη συλλογική μνήμη δεν προδίδει, βεβαίως, ούτε πρόθεση νουθεσίας ούτε σκοπιμότητα ηθικής χειραγώγησης. Πρόκειται απλώς για τη ζωντάνια μιας αφήγησης που ξέρει να στήνει τον κόσμο της εξ υπαρχής -σαν μια οιονεί, αλλά εντελώς χειροπιαστή πραγματικότητα, η οποία επιζητεί επιτακτικά την προσοχή μας. Αλλά αυτό δεν κάνει πάντα η λογοτεχνία όταν έχει αποφασίσει να μας συστηθεί με κάποιες ουσιαστικές αξιώσεις;



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/05/2005